FEMINIZAM, PRAVO I ŽENSKA PRAVA

Uvodne napomene. Poznata feministkinja En Snitou (Ann Snitow)kaţe da su ţenski pokreti imali i imaju ogroman uticaj na ţivote svih nas, »da postojehiljade ţenskih grupa koje, sve skupa, utiču na političku arhitekturu celog sveta. Te male i siromašneorganizacije, sve zajedno, sa to malo novca kojim raspolaţu, aktivno menjaju sistemedruštvene podrške, društveneodnose, menjaju očekivanja od ţena i očekivanja samih ţena – a ta očekivanja samih ţena su početak, odatle sve kreće, odatle kreće svaki politički angaţman – mora postojatinada da je promena moguća”.1 Ipak, feministička teorijska istraţivanja kaţu da ne postojijednostavan i jedan odgovor na pitanje šta je feminizam. Mnoge feministkinje smatraju da ni jedna teorija ne moţe da objasni sve aspekte dominacije i ugnjetavanja ţena, u feminizmu nema Velike Teorije(Grand Theory). Ipak, moţemo reći da feminizam ima tri ţiţne tačke - da je posvećen jednakosti polova,da je kod njega konceptroda u fokusu interesai da reflektuje konkretna iskustvaţena. Teorijsko i metodološko uporište feminizmasu dva stanovišta: prvo, ţene su zbog svog pola u nepovoljnijem poloţaju, drugo, ovaj nepovoljan poloţaj moţe i treba da se promeni. Feministkinje kao politički odnos vide prevlast muškarca i podreĎenost ţena u većini društava, zato bismo feminizam mogli da definišemo »kao ideologiju koja nastojida unapredi intereseţena u rodnoj hijerarhiji i da podrije tu hijerarhiju«.

Ţene su se od kraja XIX veka organizovale u ţenski ili sifraţetski pokret traţeći prava za ţene, pre svega pravo glasa i pravo na obrazovanje. »Stari feminizam« je šezdesetih godina XX veka prerastao u moderan,masovan, socijalni i političkipokret ţena, koji je za cilj imao redefinisanje i unapreĎivanje društvene uloge ţena. Feminizam karakterišu različitagledišta, političkepozicije i metode akcije. Najopštija tačka oko koje moţemo da definišemofeminizam je unapreĎivanje društvenog poloţajaţena. Iz savremene perspektive feministički i/ili ţenskipokret definišemo kao socijalnii politički pokret čiji su glavni učesnici,aktivisti i lideriţene, i koji obuhvata veoma širok spektar ciljeva, metoda i ideologija. Često se u literaturi sreću, upotrebljavaju i prepliću pojam ţenskog pokretai feminističkog pokreta.U feminističkoj literaturi moţemo sresti objašnjenje da su feministički pokreti ustvari ţenskipokreti, ali zato nisu sve pripadnice ţenskog pokreta feministkinje, odnosnonemaju feminističke aspiracije. Feministički pokret je tip ţenskogpokreta sa specifičnim feminističkim diskursomi on je (akteri I ideje) podvrstaţenskog pokreta, dok je feministička svest posebnavrsta rodne svesti. Ono što razlikujefeminizam od jednog opštijegţenskog identiteta I interesaje predmet spora, ali je jasno da dok sve feministkinje poseduju rodnu svest, mnoge ţene sa rodnom svešću neće uzeti u obzir , niti sebe smatraju feministkinjama.4 Neke teoretičarke feminizma vide razliku izmeĎu ţenskog pokreta i feminističkog pokreta u tome što ţenski pokret radi na boljemstatusu ţena i za ţene, ali za razlikuod feminizma, on ne dovodi nuţno u pitanje patrijarhalni sastav u celini. Zanjih feministički ciljevi uključuju ukidanjerodne nejednakosti, muške dominacije, promenu statusaţena u društvu, rad na ţenskim ljudskimpravima.5 Aliu literaturi, takoĎe, moţemonaći i da druge autorke koristeoba pojma naizmenično, ne dovodećiu pitanje ovu vrstu razlike, zato što se ovi pokreti zajedno bore za ţenska prava i idu iz istog socijalnog i političkog konteksta.6 Pored svega, krajnji cilj feminizma je, takoĎe, bolji status svih ţena.

Ogromna većina značajnih feminističkih kampanja, kako kroz istoriju tako i danas, ima izrazitu dimenziju borbe na polju prava ţena i izgraĎivanjanormativnog okvira ţenskihprava na meĎunarodnom i regionalnom nivou. Zahtev za jednakimpravima ţena, koji je bio i latentani manifestan, uvek je ostajao vaţan deo feminizmana teorijskom i praktičnom nivou.7 Ţenski pokret se borio, na primer, za ciljevekoji seţu od dobijanjaprava glasa za ţene, zahteva za jednakimpristupom obrazovanju i povećanjabroja ţena na pozicijama moći u javnomţivotu, do legalizacije abortusa, prestanka obrezivanja ţena i ukidanjarestriktivnih ili poniţavajućih pravila odevanja.

Parole ţenskog pokreta »lično je političko« i »privatnoje javno« učinilesu da se status ţena i ţensko iskustvo o sopstvenom poloţaju učine društveno vidljivom i realnom činjenicom ţivota ţena. Razotkrivanje porodičnog nasilja ide uporedosa organizacijom ţenskih grupa protiv nasilja i feminističkim istraţivanjima statusa ţene u teoriji (sociologija, pravo, teorijapolitike, antropologija, ekonomija, istorija i dr.) i društvenoj praksi. Ta dvosmernai simultana aktivnostţena bila je deo strategije feminističkog pokreta za ostvarivanje ţenskih prava.

Karol Smart smatrada se istorijafeminizma »dopisuje« sa istorijom koncepta jednakosti.8 Naime, feminističke studijeprava su iz različitih perspektiva krenule da istraţujupitanje uloge prava u feminističkom aktivizmu i borbi za ţenska prava.Feministička pravna teorija je od osamdesetih godina XX veka uspela da naše razumevanje zakona i njegovog potencijala za reformusocijalnih i političkih normi dramatično preoblikuje, tako što je u tradicionalnu pravnu doktrinui metodu uvela analitički diskurs roda.

1. Ženska prava u socijalno istorijskom kontekstu. Socijalna činjenica da »ţene u istoriji nisu dobileništa, za šta se same nisu izborile«10 moţe se potvrditi samom istorijom ţenskih prava. U istorijskom smislu ţene su bile isključene iz prava, one su tokom vremena dobijale neka prava i to pre svega ona koja su se odnosila na privatnu oblast ţivota, odnosno njihove porodične uloge i funkcije. U antičkoj Grčkoj ţena je bila potčinjena, svedenana poluropstvo i nije uţivalagotovo nikakva prava (Sparta je bila izuzetak). Kada Aristotel kaţe da je ţena ţena, na osnovu jednog nedostatka i da takva treba da ţivi zatvorena u svom domaćinstvu i bude podreĎena muškarcu, on samo izraţava opštistav društva tog vremena. Teret “aristotelovske tradicije koja od muškarca stvara aktivniprincip, a od ţene pasivni element”11 nastavio se, te tako na primeru Rimske Republikemoţemo da uočimokako su ţene toga doba imale prava kao sestre, kćerke (kćerka ima pravo na nasleĎe kao i njena braća) i supruge, ali im se zato kao polu (“glupost i nepostojanost njenog pola”) nije priznavala ravnopravnost sa muškarcem. Hrišćanska ideologija je znatno doprinelaugnjetavanju ţena. Ţena je u to vreme bila apsolutno zavisnaod oca i muţa. Zakonom je bila zaštićenasamo kao svojinamuškarca i majka njegove dece. Kada se sredinomsrednjeg veka uspostavio feudalizam, poloţajţene bio je veoma neodreĎen. Za feudalno pravo karakteristično je da se u njemu meša pravo vrhovne vlasti sa pravom lične svojine,pravo drţave sa privatnimpravom. Time se objašnjava zašto je ţena tada bila i slavljena i poniţavana.

Svuda su ţenine pravne mogućnosti ravne nuli, a društveni običaji strogi.12 Svi evropski zakonicibili su sastavljeni po ugledu na kanonskopravo (rimsko i germansko) koje je bilo nepovoljno za ţenu. »IzmeĎu XVI i XVIII veka ţene su bile povremeno politički angaţovane, najčešće je to bio rezultat njihovogporodičnog statusa. Kao pojedinci one nisu imale pravo javnog glasa«13Zapravo, od početkaXV veka do XIX veka pravni status ţene ostao je gotovo nepromenjen. Javan i glasan poziv za jednakimpravima ţena, koji je ujedno i bio raskid sa izolacijom u okvirimaprivatnog ţivotai ulazak u javnost,začetak je organizovane borbe za ţenska prava. Započeo je periodom burţoaskih revolucija i nastankomgraĎanskog društva na kraju XVIII veka i početkomXIX veka. Istorijske činjenice pokazujuda su burţoasku revoluciju svojim političkim angaţovanjem (gotovo isključivo) ostvarili muškarci, sa jasnim istorijskim zahtevomda ljudi budu slobodnii ravnopravni. MeĎutim, ideje slobode utemeljene u “Deklaraciji prava čoveka” nisu se odnosile na ţene, iako je njihovo političko izrastanje teklo paralelno. Politička artikulacija društvenog poloţaja ţene, te 1789. godine, pokazala se u punom zamahu u “Deklaraciji prava žena” koju je objavila Olimpijade Guţ, ističući zahtevda sve privilegije muškaraca moraju da budu ukinute i da ţene treba da imaju ista prava kao i muškarci.Zahtevala je da ţene dobiju puna politička prava, uključujući i pravo da se kandiduju za parlament ili bilo koju javnu funkciju, a pritom je konstatovala da je muška superiornost prazna izmišljotina. Jakobinska vlast i Robespjer ukinuli su ţenskepolitičke klubove,oterali ţene nazad u kuću, a Olimpijude Guţ su osudili i 1793. godine poslali na giljotinu. Na sličan načinzavršile su i ostale saborkinje Olimpijede Guţ.14 Ideje i teorijska upitanost o potčinjenom društvenom poloţaju ţene i njenimpravima15 u XIX veku su se na različitenačine, u geopolitičkom i idejnom/ideološkom smislu, pretočile u akciju ţena.

Istinski zamajac borbe za prava ţena bilo je jasno pojmovnoutemeljenje, teorijsko i idejno artikulisanje zahteva za zastupanjem i ostvarivanjem osnovnog političkog prava modernog doba – pravom glasa za ţene. U tom kontekstu »osnivačko« mesto zauzimaju dve rasprave,jedna je Helen Tejlor - Žensko pravo glasa iz 1851. godine, i druga Dţona StjuartaMila - Potčinjenost žena iz 1861. godine. Dţ. S. Mil je svojom opštomliberalističkom idejom o izbornimreformama i biračkimpravima, zahvatio i pitanjeprava glasa za ţene. Jednaka graĎanska pravaza ţene, kao i jednak tretman muškaraca i ţena pred zakonom koje je zahtevaoMil, samo su izraz potrebe za legalizacijom njihovog mogućeg,a u tom trenutku bitno drugačijeg poloţaja, u porodici i društvu.U engleskom Parlamentu će reći ono što do tada niko nije rekao, ni pokušao da kaţe: «UbeĎen sam da su društveniodnosi izmeĎu dvaju polova,koji jedan pol potčinjavaju drugom u ime zakona, rĎavi u svojojbiti i da čine jedan od glavnih otpora napretkučovečanstva; ubeĎen sam da oni moraju ustupitimesto potpunoj jednakosti«.16 Činjenica da je Mil ţensko pitanje shvatio kao političko pitanje (na pr. kao pravo glasa) i danas zadrţavasvoju aktuelnost, neokrnjenu neumitnim protokom vremena. Evropa i Amerika su mnogo decenijaposle zalaganja Dţ. S. Mila dale ţenama graĎanski i političkistatus preko prava glasa. Činjenica je da je ţenski pokret pokrenuoveliki broj političkih i statusnih pitanja,koja su se odnosila na graĎanska i politička prava ţena.

2. Ženski pokret/feministički pokret kao rodno mesto ženskih prava. Novonastali ţenskipokret i prve feministkinje (sifraţetkinje) organizovano su krenuleu sukob sa drţavomi »muškom kulturom«, one su sredinomXIX i u ranom XX veku počeleborbu za ţenska prava, odnosno, preciznije, na samom početku, pre svega, za ţensko pravo glasa. Organizovana i sveobuhvatna borba engleskihţena počela je 60-tihgodina XIX veka. »U intelektualnoji političkoj klimi XIX veka feminizam je bio logični produţetak egalitarnih principa liberalnih i socijalističkih filozofa i odgovor na stara ograničenja u ţivotima ţena.«17 Od tada je ţenski pokret vodio nekoliko kampanja za ţenska prava i omogućio:promenu zakonao imovini i zaradama ţena, osnivanje ţenskih koledţa i slobodan pristupţenama na univerzitet (ţene su primljeneprvi put na Kembridţ i Oksford1870. godine, a 1878. godine Londonskiuniverzitet im je odobrio akademska zvanja), ukidanjeZakona o zaraznimbolestima koji je zloupotrebljavao odreĎenu grupu ţena, i, najzad,uporno i stalno insistiranje na glasačkom pravu za ţene.

Posmatrano istorijski, zahtev za jednakimpravima ţena i muškaraca vezujese za nastanak sifraţetskog pokreta (tzv. »stari« feminizamili »prvi pokret ţena«),koji je i sam, u socijalnom smislu, izrastao iz različitih pokreta za poboljšanje načina ţivota i uslova rada ili za ostvarenjenekih prava.19 Kasnije se, kako kaţe S. Walby, taj »prvi talas« feminizma ili »stari feminizam«, zalagao i vodio borbu za pravo ţena na razvod braka, za slobodan pristupţena školovanju i obrazovanju, kao i prava (udatih)ţena vezana za posedovanje imovine.20 Utoj fazi razvoja graĎanskog društva uspostavljen je, moţemo reći, transistorijski »rodni ekonomski model«,21 sa zahtevom da se ţenama ne dozvoli da izaĎu iz kuće i tako postanu konkurentne na trţišturada. To je bio način da se ţene isključeiz procesa donošenja ekonomskih, političkih i privatnihodluka; odnosno, postojala je, kako kaţe Dţon StjuartMil, »zakonska podreĎenost jednog pola drugom«. Savremeni ili novi društveni pokreti u XX veku javili su se kao proizvodnovih potreba i modernih društvenih protivrečnosti u jednoj drugačijoj koncepciji društvene promene. U tom vremenu, istorijski i kulturno,vaţno mesto zauzeo je pokret za osloboĎenje ţena, ţenski pokret ili feministički pokret. Kerol Pejtmen,misli da je sa erupcijomţenskog pokreta s kraja šezdesetih godina XX veka dobijeno »novo i krajnje uznemirujuće shvaćanje demokracije i političkoga ţivota.«23 Različitisocijalni, politički, kulturni i ekonomski uslovi u savremenom svetu odredilisu stavove različitih društava prema teorijskom i političkom rešavanju ţenskogpitanja, kakvo je emancipacije ţena, kao i opštem problemuravnopravnosti ţena i muškaraca. U širokoj različitosti društava u kojima nastaje,moderan ţenskipokret, prema Dţulijet Mičel, karakteriše ona zajednička situacija diskriminacije ţena i sličnih uslova u kojimaţene ţive. Moţe se reći da feminizam „raskrinkava 'mobilizaciju pristrasnosti' koja je tradicionalno delovala u okviru političke teorije, pomoću koje su generacije muških mislilaca, nespremnih da ispitajuprivilegije i moć koje je uţivaonjihov pol, uspevale da ulogu ţene drţe podaljeod političkog programa.”25 Jedna od njegovih bitnih karakteristika je pokušajda celovito pronikneu problem društvenenejednakosti polova, ne ostavljajući po strani nijednu oblast niti sferu društvenestvaranosti, pa tako ni društvenenauke (sociologija, pravo, politička teorija, istorija, psihologija, jezik, i dr.)

Neofeministički pokret je započeou SAD, gde je identifikovao specifičan politički prostor za svoju borbu. Američkineofeminizam nije bio ni teorijski, ni politički homogen i kretao se od radikalne strujekoja je traţila potpunupromenu i ukidanje svih socijalnih moći, do reformističke struje koja je zahtevalaslobodnu participaciju ţena u postojećim društvenim strukturama. Svest o polu i samoosvešćenje diskriminisanih američkih ţena, pokazalo je najveću snagu i moć onda kada je autonomnoi radikalno bila pokrenuta feministička akcija van ostalih društvenih potencijala. Američke feministkinje su predstavljale populaciju ţena srednje klase, sa fakultetskim obrazovanjem, koje su uspele da sruše mnoge američke mitove i stvorealternativni javni prostor. Izgradile su sopstveni autentični kulturni identitet, promenivši mnoge zakonske, društvene i običajnenorme. Beti Frajden je l966. godine osnovala organizaciju NationalOrganization of Women - NOW (Nacionalna organizacija ţena), koja je 1971. godine brojala 10 000. članica i smatranaje grupom za pritisak koja je traţila:jednaka prava u porodici,jednake plate muškaraca i ţena, ukidanje seksističkih stavova u javnosti, I dr. Zapadnoevropski feminizam (najuticajniji je bio pokret ţena u Velikoj Britaniji i Francuskoj) javlja se na različitim istorijskim i političkim tragovima od američkog, koji je već imao hronološki i teorijsko-politički primat. Na drugoj strani, bogata feministička tradicija Evrope bila je plodno,naizgled zaboravljeno tle, iz kojeg je krenuo pokret za osloboĎenje ţena. Tenzija šezdesetosmaških sukoba radnika,intelektualaca i studenata sa društvomproširila se energičnoi entuzijastično na aktuelizovanje ţenskog pitanja.Ţenski pokret u Evropi se na početku borio za najelementarnija graĎanska prava. Na primeru borbe ţena u MLF za legalizaciju pobačaja i kontracepcije (u jednom trenutkuje to bila središnja tačka programaemancipacije ţena) moţe se videti način na koji feminizam uspeva da menja stavove. Ono što je do tada od društvai prava bilo sateranou ličnu oblast iskustva,eksplodiralo je u političkom i društvenom prostoru.

U Velikoj Britaniji l970. godine mnogo radikalnija ţenska struja osniva pokret - Women’sLiberation Movement - WLM (Pokretza osloboĎenje ţena), sa kojim se krenulou praktičnu realizaciju ideje za osloboĎenje ţena i koji će vršiti pritisak navladu, medije, univerzitet, da bi se dobilo pravo na abortus, promenila seksitička slika o ţeni, ukinuladiskriminacija na poslu i dr. Ovaj pokret predstavljao jeuporište oko koga su se organizovale ţene i tako prvi put krenule da radikalnoruše postojeći seksizamdruštva. Prva nacionalna konferencija WLM-a istakla je zahteve koji su se ticali:raspolaganja sredstvima za kontracepciju i slobodni pobačaj, besplatnogi za sve pristupačnog zbrinjavanja dece, jednakih šansi u obrazovanju i profesiji, kao i istih zarada za sve. Zahteviza pravnu i finansijsku nezavisnost ţena i protiv diskriminacije lezbejki dodati su l974. godine na Drugoj nacionalnoj konferenciji, da bi l978. godinebio priključen i zahtevprotiv silovanja i nasilja nad ţenama.

U Francuskoj je mobilizaciju ţena, preteţno sa Univerziteta, izazvala njihova rešenost da počnu odlučivati o svom telu. Kada se 1970. godine oglasio Mouvement de liberationdesfemmes - MLF (Pokret za osloboĎenjeţena) francuska javnost je počelada govori o pitanjima vezanim za osloboĎenje ţena. Središtepokreta činila je najpre borba zapobačaj i kontracepciju. Borba za ukidanje zakona iz 1920. godine okupila je ţene i predstavljala polaznu tačku feminističke kritike seksističkog društva.Na tom primeru moţe se videti način na koji feminizamuspeva da menja stavove. Ono što je do tada od strane društva bilo saterano u ličnu oblast iskustva(kontracepcija, pravo na raĎanje i ne-raĎanje) eksplodiralo je u političkom i društvenom prostoru. Osnovana je 1978. godine Liga ženskih prava, kojom je predsedavala Simon de Bovoar.

Feministkinje su svoj angaţaman zasnivalekako na revolucionarnim, tako i na reformističkim političkim tradicijama, a feministička teorija je često pronalazila uporišteu potpuno različitim političkim tradicijama i vrednostima. Poslednja decenija XX veka bila je obeleţena poslednjom fazom osnivanjafeminističkih grupa u celom zapadnomsvetu, zemljamaIstočne Evrope, kao i svim ostalim delovima sveta. Iz feminizma 70-tih godina XX veka ušlo se u fazu »postfeminizma« i procesa »radikalne diversifikacije«. Feminizam liberalne, socijalističke i radikalnestruje koji je činio temeljdrugog talasa feminističkog pokreta,revalorizovao se u postmoderni feminizam trećeg talasa i na gledištapsihoanalitičkog feminizma, crnačkog feminizma, queer feminizma, postolonijalnog feminizma, ekofeminizma, itd.

U XX veku osnovanje ogroman broj ţenskih grupa, različitih orientacija, struja,nepomirljivih ubeĎenja, ali istog cilja. Sada, kada su ta prava osvojena,ţene još uvek rade na zaštiti već jednom ostvarenih prava i sloboda (zabrana abortusa, podzastupljenost ţena u politici, nasilje nad ţenama,feminizacija siromaštva, prava ţena LGBT orijentacije, i dr.).

4. Feminizam i diskurs ženskih prava. Feminističke pravne studije i praksa počelesu da istraţuju iz različitih perspektiva pitanje uloge prava u feminističkim borbama. Neofeminističkog pokret je jasno povukao liniju razumevanja izmeĎu suprotnosti normativnog i stvarnog,de jure stanjai realnih uslova nejednakosti, koji stvarajudruštvene antagonizme, a time i okolnosti za odreĎenu vrstu društvenih promena. Ili, rekli bismo, da »feminizam ne traţi ništa više za ţene i ništa manje za muškarce,već traţi pravednu raspodjelu moći, prava i odgovornosti izmeĎu spolova,pravo na donošenje i sprovoĎenje odluka, u najkraćemjednake mogućnosti za sve«.27 Ta činjenica je jedno od objašnjenja zašto je pokret za ţenska prava zajedno sa »feminističkom kritičkomofanzivom«28 počeo da utiče na promenu statusaproblema poloţajaţena i odnosa polova. Kao model promeneusmeren je, izmeĎu ostalog, i na proces u kome se mogu konstatovati »manjkavosti pravnogsistema usled koga su (kao jednogod kompleksa društvenih razloga) ţene siromašnije od muškaraca, više od muškaraca seksualnoi fizički zlostavljane, manje plaćeneod muškaraca, više od muškaracapodiţu godinama malu decu, ţrtvujućiviše od muškaraca svoju profesionalnu karijeru zbog toga, imaju manje mogucnosti da iskoriste svoje sposobnosti od svojih muških kolega u naučno-obrazovnoj ili drugojprofesionalnoj sredini, više su eksploatisane od muškaraca i više opterećene nametnutim stereotipima o sopstvenoj ţenstvenosti i (jedino) prihvatljivom ţenskomponašanju.«

Kako moţemo videti iz istorijeţenskog pokreta,detektovanje praksi i načina kršenjaţenskih prava kao kršenja ljudskih prava, postalo je teorijskirelevantno pitanje koje je dobilosvoje mesto u istraţivanjima u okviru ţenskihstudija ili pravnih studija roda. Aktivističkim delovanjem i teorijskiutemeljenim debatama izgraĎena je ideja da ţene imaju neotuĎiva ljudska prava i da stvarnostnasilja i različitih instanci diskriminacije s kojima one ţive, u svetu i kod nas, nije stanje koje se ne moţe promeniti. Ujedinjene nacije su pre više od pet decenija, 1962. godine,započele rad na institucionalizaciji mehanizama za postizanje rodne ravnopravnosti onda kada su se, na tragu rada Komisije za status ţena UN, u svetu konstituisale Nacionalne komisijeza status ţena. Od prve Svetskekonferencije o ţenama (MeksikoSiti, 1975.godina), gde je usvojen Svetski plan akcije u kome su nacionalni mehanizmi definisani kao efikasne tranzicijske mere za ubrzano ostvarivanje jednakihmogućnosti za ţene i njihovu potpunu integraciju u ţivot nacije, do 1985. godine u 90% zemalja sveta osnovanisu nacionalni mehanizmiza ţene, do značajne konferencije ţena u Pekingu 1995.Godine.30 U Evropskoj Uniji prvi dokument koji se odnosio na poloţaj ţena je Rezolucija 356., Savetodavne skupštine o političkom, socijalnom i graĎanskom poloţaju ţena u Evropi, doneta 1967. godine. U početku je Savet Evrope išao linijomrazvoja i rada Ujedinjenihnacija, da bi nakon 1981. godine osmisliosvoj način delovanja i krenuo da razvija politiku ravnopravnosti polova.Dekada ţena (1975/1985.) je u društvenom smislubila razdelnica koja je obeleţila kraj jednogprocesa i početak drugog. Zaštita i unapreĎenje ţenskih prava i ravnopravnost meĎu polovima zagarantovana je pravnim aktima koje donose organi EvropskeUnije. Regulative, direktive i odluke,rezolucije i preporukekao pravni akti EU imaju obavezujući karakter, njima se definišu ciljevi Unije i drţavama članicamasavetuje sprovoĎenje odreĎenih mera.

5. Feministički projekat u pravu.Pitanja koja su se pojavilakao deo borbe za jednaka prava ţena i muškaracapostala su nezaobilazni deo procesa redefinicije nekadašnjeg praktikovanja prava u naivno-pozitivističkom obliku. U širokom okviru u kome je funkcionisala pravna misao i teorija,»pronaĎeno« je mesto za deo feminisitičkog projekta u pravu koje je imalo za generalnicilj da žene učini vidljivim - i to je suština i smisao feminističke intervencije u pravu.32 Ako postavimo pitanje šta je feminizam uradiosa pravom, ili u pravu,ili kroz pravo, onda se taj put kretao od ideje da se upotrebiokvir ljudskih prava kako bi se obezbedila pravda, autonomija ili jednakostza ţene, što je naravno postavljalo i dileme,dovodilo do velikih debata, ostavljalo otvorena pitanja:kakva su ograničenja ili potencijal prava, šta radimo,šta nam znači feminizam (uključujući pol/rod razliku) šta nam znače prava, šta je feministička kritika prava i/ili kakve ideje postoje za rekonstrukciju prava na zadovoljavajući način. Feministička pravna teorijaje zasnovana na opštem sudu da zakonskitretman ţena u odnosu na muškarce nije bio ni jednak, ni pravedan.33 Kler Dalton,34 kao vodeća teoretičarka feminističke pravne teorije,kaţe da moramo da istraţimo i razumemoţensko iskustvo, kao i način kako se zakon i institucije suprotstavljaju ţenama i kakve se sve promene mogu učiniti u tim okolnostim. Kritički pristup i osporavanje tradicionalnih metodau pravu razvilisu alternativni, feministički metodu pravu, koji se zasnivana iskustvima isključenosti ţena, uvodi metod »postavljanja pitanja ţeni« i izgraĎuje feministički, praktični odnos prema ţeni kroz proces »podizanja svesti«. Svaka od ovih metodaje i kritička i konstruktivna, tako što zadrţava koncept nearbitrarne istine, zasnovane na iskustvu i bez »gtovihistina«.

Za sam razvoj feminističke teorije prava značajnaje suštinski relacija izmeĎutri feminističke paradigme- raznolikosti, razlike i podele, sa jasnimstavom da to nisu fiksirane kategorije.35 »Raznolikost se odnosina podeljena kolektivna iskustvakoja nuţno ne podrazumevaju odnosesubordinacije, na primerzasnovano na godinama,nacionalnosti, seksualnom identitetu. Podela se dešava kada se raznolikost prevodi u odnose subordinacije. Razlika označava situaciju kadaraznolikost postaje osnova otpora protiv takve subordinacije«. Postoje tri faze razvojafeminističke pravneteorije. Početna faza bila je »etapa jednakosti«, gde su se ţene borile za jednaka prava i predstavljanje. Od tada su ţene stekle pravo glasa, bolji pristup poslovima u kojima su dominirali muškarci, i dr. Druga faza je »etapa različitosti«, gde je bilo uzeto u obzir ţensko iskustvoi različitost. IzmeĎu ostalog, to su pitanja koja se tiču nepravde na radnommestu, pitanjavezana za trudnoću,i tako dalje. Na kraju, »etapa raznovrsnosti« u kojoj se menja fokus gledanja na iskustvo ţenske manjine.

Ipak, koliko god bila razuĎena i oslonjena na različita teorijska gledišta, feministička pravna teorija je koncentrisana na ideju da je društvo oblikovano patrijarhalno i da njime dominiraju muškarci, da se proizvodi polno zasnovano nasilje i strah od njega, polno specifično siromaštvo i strah od njega, i tako dalje - odrţavajući i štaviše razvijajući pritom pravni sistem koji takve pojave nije u stanju da eliminiše. Inače, tu je stalno prisutnai svest, da promena prava sama po sebi, meĎutim, ne menja strukture moći i da pravo nije jediniključ za ona vrata koje je zaključao patrijarhat. Odnosno, ne treba zaboraviti na reči Kerol Smart, koja kaţe da se moraju promeniti društveni stavovi i da zakon treba da bude marginalizovan, kao sredstvo za ostvarenje ciljeva feminizma. TakoĎe,ona upozorava da feminizam treba da izbegne „zov sirene prava” i da se u tom odnosu prizna moć feminizma da izgradialternativnu stvarnost onoj koja se manifestuje kroz pravni diskurs.

Stara pitanja i problemifeminističke teorijeprava, debate o »jednakosti /različitosti« i razlika »privatno/javno, izraţavaju potrebu da pravo prestaneda ţene tretira “muški” i da počne da ih tretira “ţenski”. Feministička pravna teorija smatra da je pojamljudskih prava zbog svog patrijarhalnog karaktera krajnje problematičan.

»Feministička jurisprudencija, najkraće rečeno, ispitujeosnovne pravne principekao što su pravda, jednakost, uslovi i situacije posedovanja ili lišenostiprava, i sl. koji su relevantni za sve pravne oblasti, ali posmatranokroz prizmu specifičnih ţenskih potrebai zahteva. Njena osnovna idejaje uočavanje činjeniceda iako zakoni imaju jasne pretenzije da predstavljaju interese svih ljudskih bića, da su ţene kroz donošenjei formulisanje zakona i njihovu primenu od strane muškaracastavljene na stranu, ućutkivane, loše tumačene,deprivilegovane i podreĎene, neadekvatno zaštićene od nasilja i diskriminacije raznih vrsta.«39 Nikol Lesej tvrdi da ako ţelimo da upotrebimo pravniokvir da ojačamo ţene i uklonimopolno-zasnovane nedostatke, moramo da razumemo i ograničenja, odnosno, potencijal prava. I zato je, kako kaţe, neophodnouvesti u ovo polje prava efikasnost pokretaza ţenska prava i političkirelevantnu feminističku analizu, što pretpostavlja kontinuiranost dijaloga izmeĎu istraţivačica i aktivistkinja.

Završne napomene. Kao što smo već imali prilikeda napomenemo, ne treba verovati da će se sve promeniti kada se promenezakoni. Potrebnesu društvene promene u pogledurazličitih ţenskihpotreba. Kako dovestiu pitanje tzv. »prirodnost« muških privilegija? Znači, ne postavljaju se samo pravna pitanja,tako da je ta borba mnogo komplikovanija i kompleksnija od sukoba mišljenja i metodoloških ograničenja u okvirima pravnog sistema. Na primer,promene u porodičnom pravu nisu nikada samo formalne prirode, one propitujuprivilegije očinstva,autoritet muškarca, koncept roditeljstva, raspodelu porodičnogvremena, gde se više slobodnog vremana namenjuje muškarcu i gde on ima veću ekonomsku moć. Društvenakonstrukcija braka i porodiceomogućuje specifični kontekstkoji unapreĎuje, podrţavai odrţava fizičku snagu muškarca protiv ţena, kao i mnoga toga drugog što čini naše socijalne odnosei veze kompleksnim.

Sa druge strane,u ovom socijalnom trenutku, »ţene su jedna od novijih snaga koje nasleĎuju i preuzimaju istorijski zadatak da transformišu ljudskaprava tako da ona odraze širi spektariskustava i teţnji.«41 Isto tako, ţenskipokreti, nacionalni i transnacionalni, iskoristili su promenjeni politički kontekstod 1990. godine za napredakţenskih prava. Jedan od uspeha koji je bio vredan paţnje je dovoĎenje problema reproduktivnog zdravlja, seksualnih i reproduktivnih prava, nasiljaprema ţenama i nejednakosti moći u rodnimrelacijama, u centar globalnihi nacionalnih debata i izmene regionalnih i nacionalnih zakonodavstava.42 Poslednjih godinaţene su preusmerile temu sa isključivo "ţenskog pitanja" – odvojene sfere koja se uglavnomu društvu smatra drugorazrednom – i počele da povezuju ţenske problemei saznanja sa drugim društveno-političkim pitanjima. Time su ţene iz ţenskog/feminističkog pokreta pomerile naša iskustva sa margine u centar i dovele u pitanjebazične konceptedruštvenog poretka. Nije reč samo o transformisanju ţivota ţena, već isto tako i o transformisanju društvenih programa i javnih politikaiz ţenske/feminističke perspektive. Ključnuulogu u tome ima preispitivanje ratova, različitih konflikata, konceptaekologije, raznovrsnost stanja ljudskih prava i demokratije u XXI veku. Dr Natalija Ţunić

Pravnifakultet Univerziteta u Nišu

Korišćena literatura Albistur, Maité et Armogathe, Daniel, L’histoire du féminsme francais 2, Paris,Editions des Femmes, 1977. Beard, Mary R., Woman as a Force in History, New York, Collier Books, 1962. Beckwith, Karen, Beyond compare? Women’s movements in comparative perspective, European Journal of PoliticalResearch, 2000/37. Bunch, Charlotte, "Women's Rights as Human Rights in War and Conflict", in: In the Aftermath of Rape, Coordination of Woman's Advocacy, U.S.A., 1997. Burdije, Pjer, Vladavinamuškaraca, CID,Podgorica, 2001. De Bovoar, Simon, Drugi pol I-II, Beograd,BIGZ, 1982. Dalton, Claire, “Where WeStand: Observation on The Situationof Feminist Legal Thought”, u: Olsen E. Frances,ed., Feminist Legal Theory I: Foundations and Outlooks, New York University Press,New York, 1995. Emerton, R., Adams, K., Byrnes, A., and Connors, J., ed., Women’sHuman Rights: Leading International and National Cases, London, Cavendish Publishing Limited, 2005. Gender Equality – Striving for Justice in an Unequal World, United Nations Research Institute for Social Development, 2005. Grana, Sheryl J., Women and (In)Justice, Allyn and Bacon,Boston, 2002. Hejvud, Endru, Političkeideologije: Uvod, Zavod za udţbenikei nastavna sredstva,Beograd, 2005. Iveković, Rada: Pravo na razliku? Paritet, kvote, da ili ne?, “Kruh i Ruţe”,br.8/1998-1999. Kneţević, ĐurĎa, Feminizam kao politički odgovor, “Kruh i ruţe”, br.10-1998/1999. Lacey, Nikola, “FeministLegal Theory and the Rights of Women”, in: Knop, Karen, ed., Gender and Human Rights, Oxford University Press, New York, 2006.

Lister, Ruth, “Citizenship: Towards Feminist synthesis”, in: Citizenship: Pushing the Boundaires, “FeministReview”, Number 57, Autumn 1997.

Lovenduski, Joni, Women and European Politics:contemporary feminism and public policy, University of Massachusetts Press, 1986.

Lovenduski, Joni, “Introducion: state feminismand political representation of women”,in: Lovenduski, Joni,ed., State Feminism and Political Representation, Cambridge University Press, 2005.

Maynard, Mary, Sociological theory, New York, Longman, 1989.

McBride, Dorothy E., Mazur, Amy G., The Comparative Study of Women’s Movements: Conceptual Puzzles and RNGS Solutions, Prepared for presentation at the annualconference of the American Political Science Association, Washington D.C. September1-4, 2005.

Mitchell, Juliet, Woman's Estate, Penguin Books, Balthimore, 1977.

Mil, Dţon Stjuart/Mil, Herijeta Tejlor, Rasprave o jednakosti polova, Beograd,Filip Višnjić, 1995.

Mršević, Zorica, Feministička jurisprudencija, Ţenske studijei istraţivanja, Beograd.Dostupno na: http://www.zenskestudie.edu.yu/pages/e-library/e-lib0001.html

Okin, Susan Moller, Women in WesternPolitical Thought, Princeton University Press, Princeton, NJ, 1979.

Papić, Ţarana, Sociologija i feminizam, Beograd, IIC SSO, 1989. Pateman, Carol, Ženski nered, Zagreb, Ţenska infoteka, 1998.

Schneir, Miriam, Feminism – The EssentialHistorical Writings,NewYork, Vintage Books, 1992.

Smart, Carol,Feminism and the Power of Law, Routledge, 1989 Walby, Sylvia, Theorizing Patriarchy, Blackwell, London, 1990.