Danas, liberalizam i Srbija zvuče kao dva nespojiva pojma. Sa jedne strane, liberalizam trpi kritike sa levice kojoj najviše smeta zalaganje liberala za tržišnu ekonomiju; sa druge strane, liberale optužuju da žele da unište sve što je srpsko zalaganjem za slobodu svih pa čak i pripadnika LGBT zajednice, migranata i svih onih koji se ne uklapaju u kalup „pravog Srbina“, šta god pod time podrazumevali. Ipak, nije oduvek bilo tako. Naime, liberalizam je u Srbiju došao rano, još sa Božidarom Grujovićem, a kasnije generacije liberala oformile su se čim se osposobila država (Srbija je tada još uvek bila u sastavu Turske)koja je mogla da šalje svoje mlade ljude na školovanje u inostranstvo. Po univerzitetima od Pešte do Pariza, srpski studenti potpali su pod uticaj liberalizma, da bi te ideje u Srbiji prvi put stvarno oživele na
Svetoandrejskoj skupštini.
Svetoandrejska skupština: kada i zašto?
Svetoandrejka skupština održana je u periodu od 30. novembra 1858. do 31. januara 1859. godine. Bez previše udubljivanja u razloge njenog sazivanja, ova skupština je postala najpoznatija po tome što je dovela do smene dinastija. Umesto Кarađorđevog sina Aleksandra, Novi knez je po drugi put postao Miloš Obrenović. Pored toga važno je istaći i da od ovog trenutka narodna skupština postaje stalni politički organ u Srbiji.
Prvi politički program u Srbiji
Svetoandrejski liberali su bili prva politička opcija u Srbiji koja je imala jasno artikulisane ideje. Predstavnici svetoandrejskih liberala su Jevrem Grujić, Milovan Janković, Vladimir Jovanović, Stojan Bošković, Jovan Ilić i drugi (Despotović 2003: 82). Program za koji su se zalagali na Svetoandrejskoj skupštini je izložen u radu Vladimira Jovanovića Srpski narod i istočno pitanje. Iako je ovaj rad izašao nakon skupštine, 1863. u Londonu, sam Vladimir Jovanović kaže da su tačke predstavljene 1859. srž političkog uverenja srpskih liberala. Taj program ima 10 tačaka i ovde ćemo ga predstaviti:
Svaki narod vlastan od sebe; pa i srpskom narodu pripada pravo, da vodi brigu o sebi i da sam sobom upravlja, na ognjištu koje je svojom krvlju iskupio.
Ustav Srbije mora biti izraz zakonite volje srpskog naroda; a takva volja može se izjaviti samo slobodnom narodnom skupštinom. Istina je, da se Srbi odlikuju duhom slobode i svekolikom sposobnosti za političnu nezavisnost. Ostavite ih samo, neka rade po svojim čuvstvima i naklonostima; neka slobodno razvijaju svoj sopstveni karakter i rasplođavaju svoja plemenita svojstva; neka nesprečno upotrebljuju svoja prava: pa ćete videti, kako su oni u svakom pogledu dorasli za slobodnu narodnu skupštinu.
Počem je Svetoandrejska skupština, koja je po zakonu sastavljena bila, proglasila ono, što se zove ustavna kneževina, tj. vlada naslednog kneza u dogovoru sa Narodnom skupštinom: to se taj način vlade ima poštovati u Srbiji.
Sloboda srpskog naroda mora se ujamčiti tako, da ministri za svaki postupak vlade odgovaraju Narodnoj skupštini.
Sloboda štampe, kao i sva napred spomenuta zaključenja Svetoandrejske skupštine, imaju se održati.
Porez, što se iziskuje za troškove vlade, može se kupiti od naroda samo po odobrenju od strane Narodne skupštine. Da jedna vlada, koja bi se lakomila da gospodari bez narodne skupštine, i da protivno zakonu arči narodno blago, da takva vlada ne bi mogla upotrebiti vojsku za gnječenje i globenje naroda, valja uzakoniti, da vojska ne bude dužna slušati svoje starešine, već da se smatra kao raspušena u slučaju ako se ne bi narodna skupština redovno držala.
Patriotskoj administraciji valja naročito voditi brigu o osvojenju i ostvarenju osnova ekonomne i politične slobode u Srbiji.
Potreba, da svaki dar bude upotrebljen na polju državne službe, ne sme se nikako smetnuti sa uma, ali pri tom valja osobito paziti na uslove stalnog domaćeg jedinstva i javnog reda.
U spoljašnjim odnošajima mora se težiti za dobrim sporazumljenjem sa liberalnim narodima. Naročito valja negovati simpatije (bratska osećanja) između Srba i ostalih slavenskih plemena, kao i susednih naroda, a imeno: Grka, Italijana, Mađara, Rumuna i Jermena.
Srbi moraju biti na oprezu prema svakoj nameri osvojenja, pa ma otkud ona dolazila. Oni se mogu radovati trgovačkoj i političkoj svezi sa drugim narodima samo onda, ako je ta sveza proniknuta duhom slobode.
Na kraju, Vladimir Jovanović dodaje da su ova načela liberalnih Srba danas opšte uverenje u Srbiji (Jovanović 2011: 72–73). Ako bolje pogledamo sve tačke liberalnog programa sa Svetoandrejkse skupštine, one su vrlo relevantne i danas, a to koliko smo mi spremni da ih primenimo je već druga priča. Кao značajna politička snaga na toj skupštini, u svojim zahtevima su išli i dalje, pa su pored za to vreme previše širokih zahteva za slobodnom trgovinom, štampom i drugo, tražili i da država bude samo noćni čuvar (Despotović 2003: 85). Pored ovakvih zahteva, ipak treba imati na umu da su liberali 1858. bili nacionalisti isto koliko i liberali, pa bi se moglo reći da je njihov liberalizam proisticao iz njihovog nacionalizma. Odrastali su sa više nacionalnog ponosa nego njihovi stari koji su bili turska raja (S. Jovanović 1990: 206).
Gorak ukus pobede
Iako su liberali prvi put uspeli da se izbore za svoje ideje, taj status pobednika nije dugo trajao. Na skupštini kada je trebalo ukloniti Кarađorđeviće, logični saveznik liberala bili su svi oni koji su se zalagali za povratak dinastije Obrenović. Nakon što su došli na vlast, Miloš i Mihajlo su se pokazali kao veliki protivnici liberalnih zahteva. Neki liberali poput Vladimira Jovanovića su prognani iz zemlje i od prvobitne slobode ostalo je jako malo. Pre svega knez Mihajlo, u kog su liberali polagali sve svoje nade, trudio se da bude prosvećeni apsolutista, smatrajući da pretežno seosko stanovništvo koje je činilo tadašnju Srbiju nije dovoljno samosvesno da bi moglo da uživa u slobodi. To će se neznatno promeniti donošenjem Namesničkog ustava 1896. i Radikalskog ustava 1888. ali će autoritarnost biti jedna od glavnih crta srpskih vladara, sve do danas.
Literatura
Ljubiša Despotović SRPSКA POLITIČКA MODERNA Srbija u procesima političke modernizacije 19. veka Novi Sad, Stylos, 2003.
Vladimir Jovanović Izabrani spisi Beograd, Službeni glasnik 2011.
Slobodan Jovanović Ustavobranitelji i njihova vlada (1838–1858) Beograd, DP Beogradski izdavačko-grafički zavod, 1990.
Comentários