Ako bi se i pored sveg mnoštva i raznovrsnosti teorija i shvatanja o nastanku, objašnjenju i pojmu države, tražilo ono što je zajedničko i opšte, a pri tome odstranile religiozne teorije i shvatanja, i pošlo od toga da je država društvena pojava i to društvena organizacija mogli bi se izvući sledeći zaključci:
a) da je država društvena pojava nastala u društvu u jednom dugom i vrlo složenom društvenom procesu koji nije jedinstven kod svake konkretne države, ali da se u tom procesu mogu zapaziti izvesni uzroci koji su bili pretežni u njenom nastanku, pa time i zajednički;
b) da država raspolaže najvećom silom, monopolom fizičke sile, za razliku od svih drugih organizacija; i
v) da država stvara pravo radi regulisanja i održavanja svog državnog i društvenog poretka. Zavisno od tog poretka, odnosno od uloge i cilja države u ostvarivanju tog poretka, država i pravo se razlikuju u mnogim teorijama. Međutim, država i pravo su dve povezane pojave nastale istovremeno, a svojim razvojem se istovremeno menjaju. Država u ostvarivanju prava raspolaže monopolom fizičke sile čime obezbeđuje primenu i realizaciju svog poretka i to je specifično za nju i pravo, što ne susrećemo kod drugih društvenih organizacija i drugih društvenih normi.
Razlike u shvatanjima i teorijama nastaju kod uzroka koji su uticali na nastanak države i prava. Ističu se mnogi i raznovrsni uzroci, (psihički, sila, klasna borba itd), polazeći od određenih pogleda na svet i teorijskih shvatanja. Postoje razlike i u pogledu upotrebe sile, vlasti. Da li se vlast upotrebljava radi očuvanja položaja vladajućeg sloja u dru- štvu ili određene elite u državi i društvu ili moći pojedinaca, grupe ili ostvarenja solidarnosti i tako dalje. Najzad, postoje razlike i u pogledu odnosa države i prava i u pogledu njihove uloge. Ovakve su razlike razumljive, s obzirom na mnoštvo i raznovrsnost teorije i shvatanja, koja sa različitih pozicija i stanovišta posmatraju državu.
Na osnovu svega, smatramo da bi pojam države u najširem smislu bio sledeći: Država je društvena organizacija, koja raspolaže monopolom fizičke sile radi očuvanja državno-pravnog poretka i ostvarivanja vrednosti i ciljeva tog poretka. Time se ističe spoljašnji elemenat vlast, monopol fizičke sile, koji je uočljivo karakterističan kod države, za razliku od drugih društvenih organizacija; drugi element, očuvanje određenog državno-pravnog poretka, koji se pojavljuje kod svake države; i ostvarenje onih vrednosti i ciljeva koji se izražavaju kod tog poretka, a koji postoje kod svake države, kao izraz određenog pogleda i shvatanja, kao i uloge države u društvu, koji se zasniva na određenom teorijskom konceptu.
1) Prvi element, da je država društvena organizacija koja raspolaže monopolom fizičke sile, je vrlo karakterističan i po njemu se država razlikuje i odvaja od svih društvenih organizacija. Država ima specijalne organe, policiju, vojsku, sudove i druge organe, kojima u raznim situacijama interveniše i manifestuje silu. Taj se element vrlo lako zapaža i spolja manifestuje, pa se i označava kao spoljni elemenat. On je ustvari faktičkog karaktera. Njega ističu skoro sve teorije. Teško je naći shvatanja koja u državi ne ukazuju na organizovanu i najjaču silu u odnosu na sve druge organizacije.
2) Drugi element, da država raspolože silom radi očuvanja državno-pravnog poretka, isto postoji kod svake države. Ma koliko da teorije odvajaju pravo od države, ipak se ne može osporiti činjenica da država stvara pravo, donosi razne akte (ustav, zakone itd), stvara određeni pravni poredak i nastoji da se taj poredak ostvari. Naravno da će države različito pravom regulisati društvene odnose, zaštititi određene interese i postojeći društveni poredak pretočiti u pravo. Sve će to zavisiti od određenih društvenih odnosa, društvenih snaga, njihovih odnosa i interesa. Ali je sigurno da snage koje su na vlasti stvaraju onakav državno-pravni poredak koji je u njihovom interesu i taj poredak putem vlasti i sile ostvaruju.
Ovaj element nosi u sebi normativnost, jer se radi o pravnom poretku koji se stvara putem pravnih normi, ali je on i izraz određenih društvenih odnosa koji predstavljaju unutrašnji element, suštinski i sociološki faktor. Normativni element je izraz sociološkog, sušt- inskog faktora. U normativnim elementu mnoge teorije i shvatanja se i ne razlikuju, jer zaista država na određene načine i postupke stvara pravo i putem vlasti, sile ostvaruje taj pravni poredak. Teorije se u stvari razlikuju u društvenom faktoru, šta država štiti pravom, koji su to interesi i ciljevi države.
3) Treći element, da država svojim pravnim poretkom ostvaruje određene vrednosti i ciljeve, isto ukazuje na određeno uopštavanje na osnovu postojećih teorija. Svaka teorija o državi ističe određene vrednosti i ciljeve koje država ima i koje želi da ostvari. Jedna ističe solidarnost, druga ostvarenja blagostanja (država blagostanja), marksistička nauka ističe klasni karakter države i određene vrednosti i ciljeve takve države, njeno odumiranje itd. Međutim, ako bismo tražili jedan zajednički, opšti imenitelj u svim tim teorijama, onda bi to bile određene vrednosti i ciljevi koje ima svaka država, odnosno društvene snage koje se nalaze na čelu države, a te vrednosti i ciljevi su izraz određenih pogleda i shvatanja koje imaju te društvene snage. Naravno da ta shvatanja nisu nešto imaginarno, fluidno, već počivaju na određenim političkim shvatanjima i opredeljenjima, kao i određenim teorijskim koncepcijama i društvenim opredeljenjima,, bez obzira u kom je istorijskom razvoju država postojala i kakva danas postoji.
U zaključku o pojmu države ističemo da smo učinili pokušaj da u mnoštvu teorija prikažemo jedan opšti, sintetički pojam države. Na kraju ističemo da svaka teorija nosi određena obeležja, svoje opravdanje i teorijski interes za proučavanje, te tako smatramo da i treba pristupiti izučavanju ove materije.
Kratka napomena o državi XXI veka.- Dosadašnji, mnogovekovni razvoj države kao specifične društvene pojave nesporno obeležava njen dinamizam, ali uz veoma stabilizovan i respektabilan odnos teorije prema moći njene praktične egzistencije. Bez obzira na periodičnost razvoja i praćenje različitim kvalitetima osciliranja značaja države u suštinskom pogledu, ipak je njen teorijski značaj ostao veran utvrđenom trojstvu sadržanom u njenoj osnovi (stanovništvo, teritorija, vlast).
U istorijski pređenom putu, suština i značenje države samo su postepeno dograđivani, ali se nikada nije mogla dovoditi u pitanje njena postojana suština. Različitosti koje su pratile razvojne faze u procesu podržavljenja društva javljale su se kao izraz poritvrečnosti unutar države i društvenih struktura. Posledice tih poritvrečnosti ostavljale su manje ili više značajnijeg traga u kvalitetu ove društvene pojave, ali samo u smislu učvršćivanja teorijske snage države i njene pozicije u svetu ljudskih ideja i misli o onome što ih okružuje.
I pored različitih država po kriterijumu moći širenja sopstvenih interesa na druge delove svetske teritorije, nikada se nije oz- biljno dovodilo u pitanje postojanje pretpostavki države. Naravno, pri tome imamo u vidu razumevanja i onih prvobitnih preddržavnih perioda, koji su bili neophodni za dalji razvitak društvene zajednice.
Istorijska realnost, posvedočena i oličena u iskustvu, dokazuje da su se stupnjeviti skokovi civilizacije dešavali u sukobljavajućem susretanju različitih epoha od kojih je svaka sa sobom nosila svoj sopstveni vrednosni sistem. I uvek se dešavalo da “novo” pobedi “staro”, pa ne treba a priori odbaciti mogućnost da i ovovremena stvarnost možda zapravo predstavlja svojevrsnu prošlost u povlačenju pred “novim”, koje nailazi i stvara prostor od postojećeg kvalitet “staroga”.
Moramo biti svesni sopstvene nemoći da valjano odmerimo značaj brzine promena koje se dešavaju u okvirima celokupnog državnog života. Nema sumnje da je za kvalitetno prosuđivanje mena kategorijalnih vrednosti države neophodna i adekvatna vremenska distanca, radi potpune i sigurne ubeđenosti u izrečene sudove grupisane u naučnu isti- nu. Ipak, to ne može biti razlog za oduzimanje prava na anticipiranje budućnosti. S druge strane, pak, mogu se uočiti i procesi koji obeležavaju svojim kontinuitetom, ako ne više, a ono sigurno ne manje od pola veka.
Kao što smo mogli zapaziti, pravni pristup problemu države se razlikuje od pristupa drugih društvenih nauka koje tretiraju državnu pojavu, zato što se pravo zadovoljava logičko-apstraktnim načinom analize. Sociologija i politikologija oživotvoruju državu, tragajući za dubinom njenog suštinskog smisla, otkrivajući delatne društvene činjenice i snage koje imaju i realizuju moć tvorenja države i njene realne funkcionalnosti. Za razliku od toga, pravna teorija ima pred sobom neživotnu formulu - državu koja je pojava podobna da se dovede u vezu sa pravnim propisima, te otuda primat organizacije države u njenom razmatranju, dok je država kao zajednica od sekundarnog značaja za pravno proučavanje.
Drugi problem na koji se nailazi u pravnom fokusu države je pitanje da li je moguće uspostaviti opšteprisutne delove, tj. njene elemente, bez obzira na različite vremenske dimenzije njenog postojanja. Nesumnjivo je lakše utvrditi ta opšta obeležja države u istom civilizacijskom stupnju, na istom nivou razvoja. Tako se bez smetnji može izvršiti teorijska postavka države, recimo, srednjeg veka ili moderne države. No, interes Uvoda u pravo nije da na takav način prikazuje državu, već da izvrši još viši nivo uopštavanja, da apstrahuje poimanje i razumevanje države, bez obzira na to da li je reč o državi starih civilizacija, srednjeg ili novog veka. I, zaista, šta je to što objedinjuje državu koja je tipična za feudalni poredak i državu u kojoj danas živimo? Primera radi, ne treba smetnuti sa uma da je karakter vlasti u srednjem veku bio privatno-pravnog karaktera, a da moderna država novog veka u suštini državne vlasti koncentriše odnos javno-pravne prirode. U robovlasničkoj državi bilo je ljudi za koje se smatralo da ih samo moć govora razlikuje od životinja. Stari feudalni državni život je identifikovao dva poretka: kraljev i parlamentarni, a do posvećivanja jednom poretku dolazilo je tek sporazumom ova dva faktora. Moderno društvo ima jedan jedinstven državno-pravni poredak. I tako redom bi se mogla nanizati široka lista mnoštva različitosti među državama različitih civilizacijskih stupnjeva, a naš je cilj da jednim zajedničkim i opštim kvalitetom obuhvatimo državu kao apstraktan i generički pojam koji može biti potvrđen kroz sve epohe društvenog razvoja ljudske zajednice. U tome nam pomaže pristup eliminisanja onoga što nije zajedničko i utvrđivanje opštih elemenata države, a to su: stanovništvo države, državna teritorija i državna vlast.
Prva dva elementa su fizičke prirode, a treći je idealna kategorija. Pravu nije od značaja geografski reljef teritorije, već pravni režim koji se na njoj uspostavlja. Ne interesujemo se za fizičke izglede i mentalitet stanovništva, već za pravne propise koji se odnose na stanovništvo. Čak i idealna kategorija kao vlast se posmatra u smislu pravnih propisa kojima se reguliše njen položaj i u smislu pravnih propisa koje ona donosi.
др Мирољуб Симић
др Срђан Ђорђевићмр
Дејан Матић
Comments