Pravo shvaćeno kao jezički sistem ili jezička zajednica, otkriva suštinu u nužnosti uvažavanja jezika, kao neminovnog sredstva prilikom stvaranja, uobličavanja, tumačenja i primene prava. Jezik u pravu je davna- šnji problem, koji otkriva višeslojevitost strukture prava i njegove lo- gičke dimenzije. I jezik i pravo su logičke kategorije, među sobom poveza- ne u meri, koja se može okvalifikovati neodvojivošću i međusobnom uslovljenošću. Obe kategorije pojmovno pripadaju svetu društvenih poja- va, koje imaju društvenu uzročnost, kako u procesu stvaranja i nastajanja, tako i u procesu razvoja i modifikovanja. Nema sumnje da je odnos prava i jezika izraženo prisutan, prilikom razmatranja njihovog razvoja. U proce- su reprodukcije društvene svesti, uvek se iznova otkrivaju nova saznanja o nemogućnosti prava bez njegove jezičke materijalizacije, baš kao što i izvesna kanonizacija jezičkih formula biva posebno upečatljiva, kada se izvede putem prava. Razvoj civilizacije društvenih formi ljudskog orga- nizovanja nas dovodi do nužnog kontekstuiranja prava putem jezika, koji doprinosi kulturološkom osvedočenju ove pojave.
I jezik i pravo su sistematizovane celine logički objedinjenih delova; one su sistemski uređene zajednice nižih elemenata, koji se pove- zuju unapred poznatim pravilima redosleda sa očekivanom sigurnošću. Komunikacijska svrha jezika prisutna je i u pravu, koje takođe uspostavlja odnos između tvorca i adresata; smisao i jezika i prava se može otkrivati i u vezi između psihe, svesti i volje ljudi. Davno je već iskazano pravilo, po kojem jezik služi boljem razumevanju ljudi, ali ih istovremeno i ode- ljuje, pravljenjem razlika među različitim jezičkim identitetskim skupi- nama, pa se može reći da jezik u isto vreme spaja i razdvaja ljude. A pravo je u posedu autoriteta sa planom harmonizacije odnosa među ljudima. Pra- vo je upućeno na jezik kao najsigurniji način sopstvene materijalizacije, ali je za jezik zainteresovano i posmatrajući ga u svetlu identiteta lič- nosti pojedinaca i identiteta kolektiviteta.
Jezički kompleks pravu pruža idealnu priliku da se dokaže na planu kulturne pojave. Zahvaljujući tome, u krilu prava se postepeno iz- građuje i struktura specifičnog pravnog jezika. Tvorci prava nikada ne smeju gubiti iz vida da se pravo obraća ne samo pravnicima, već, prven- stveno, pravnim laicima. Pravnici su tu da sopstvena stručna znanja sta- ve u funkciju lakšeg razumevanja poruka, koje tvorci prava upućuju naro- du, stanovništvu, građanima, pravnim subjektima.
Da bi pravna norma, kao osnovni sastojak prava, mogla biti prime- njena, nužno je da se ona razume. Bez jezičkog iskaza dostupnog postojećem nivou shvatanja, koji poseduje stanovništvo, pravna norma ne može biti valjano protumačena, a time ni primenjena. Ukoliko je pravno pravilo ne- dovoljno jasno ili nepravilno jezički iskazano, iskazano na način koj će građane ostaviti u kolebanju ili u pogrešnom tumačenju, onda se ne može ni očekivati delotvornost tog pravnog pravila. Rezultati do kojih dola- zimo zanimanjem za jezičke forme sadržane u tekstualnoj strukturi nekog određenog pravnog akta, mogu nam biti od koristi da razotkrijemo i su- štinu, koja se krije ispod dogmatizovanog omota pravnih normi. I pravo i jezik mogu biti predstavljeni kao materijalizatori spoznaje misli i ideja, tako da obeležje jezičkog stila pravnog teksta nam može otkriti i mnogo više od utiska o samoj jezičkoj formi. Jezičko uobličavanje namere tvoraca prava pruža uvid u njegov logičko-misaoni prostor. Kao što je gramatičarima u određenju jezika polazni stav da je on sredstvo sporazu- mevanja, tako se i na polju prava može uočiti sredstvo, kojim tvorac prava kalupi svoje misli i saopštava ih pravnim subjektima.
Iako se pravna pravila, kao osnovni element prava, mogu iskazati na jedan od dva načina (usmeno ili pisano), nesumnjivo je da pisano saop- štavanje predstavlja dominantan oblik komunikacije u pravu. Stoga je pisani jezik primaran za razumevanje jezika u pravu, pod kojim i podrazume- vamo ovu formu odašiljanja pravnih poruka. Svakako da ne treba previde- ti ni usmenu varijantu jezika u običajnom, tj. nepisanom pravu, što pred- stavlja znatno manji deo prava u razvijenom svetu moderne civilizacije. Ali, i u običajnim varijantama nepisanog prava, ukoliko bi došlo do sporenja oko primene takvih vidova jezičkog iskaza pravnih pravila, ipak bi se nužno moralo pristupiti tekstualnom oblikovanju usmenih zbivanja u sferi prava, pa bi, na primer, u sudskoj odluci bila pisanim putem iz- ražena pređašnja usmena forma. Dakle, treba zaključiti da pod pravom kao jezičkim sistemom treba shvatiti pisani oblik, ali imati u vidu i osobenu mogućnost usmenog jezika.
Pravo je misaona tvorevina, koju je nužno predstaviti spoljnoj sferi okruženja tvorca pravnih pravila, pa je nezamislivo da misaona po- ruka o imperativnosti nekog pravnog pravila stigne do subjekata, kojima je namenjena, bez upotrebe jezika. Nemo pravo ne postoji; ukoliko se prav- na pravila ne saopšte, onda se smatra da nisu ni doneta. Kako je jezik naj- moćnije sredstvo za iskazivanje misli, a pravo skup određenih misli i ideja, onda se i jezik pojavljuje u ulozi prvog i nemivnog instrumenta u rukama pravnika, ali i svih lica koja su u pravnom odnosu.
Proces razvoja prava podrazumeva i razvoj odnosa između prava i jezika, koji postaje sve tešnji i sve više povezuje ove dve pojave, kao lo- gičko-umne tvorevine. Savremeno pravo intenzivno iskazuje potrebu uka- zivanja na specifičnosti pravnog jezika, uz posebno izdvajanje pravničkog jezika. Izražava se i tendencija o neophodnosti formiranja posebne prav- ne discipline, koja bi nosila naziv jurolingvistika, za koju se može reći da je u fazi svog nastajanja. Pravni jezik je sastavni deo opšteg narodnog jedzika, te on nastaje i razvija se u uslovima specifičnog ambijenta dru- štvenih okolnosti. Običaji, tradicija, istorija i narodna svest su samo neki od prioritetnih faktora, koji utiču na oblikovanje pravnog jezika. Tome treba dodati i nivo privredne i tehničko-tehnološke razvijenosti društva i posebno nivo razvijenosti tzv. visoke tehnologije. Kao što je već istaknuto, pravni jezik se rađa u „utrobi“ narodnog jezika, koji se spe- cijalizira u posebnoj oblasti društvenog života – u pravnom životu.
U normi, kao suštastvenosti prava, sadržan je logičko-jezički iskaz; norma i pravo, koje množinu normi okuplja i sistematizuje ih, rez- ultat su intelektualne, umne, duhovne, svesne i voljne delatnosti ljudi. Pravo je jedan specifičan jezički proces, odnosno, delatnost sastavljena od misli koje su izražene jezikom - usmeno ili pismeno. (N. Visković) U iskazu je, dakle, sadržana misao, koju izražavamo jezikom. U zavisnosti od odnosa iskaza prema pojavi, ponašanju, činjenici koja je predmet ljudske pažnje, iskazi mogu biti deskriptivni i preskriptivni. Deskriptivnim iskazom se opisuje, tvrdi ili objašnjava prošlost, sadašnjost, a može se objašnjavati i pretpostavljena budućnost. Ovaj opisni odnos prema predmetu umno-jezičke opservacije zadržava vrednosno neutralni stav prema stvarnosti; bitno je tu stvarnost verodostojno objasniti, bez namere eventualne promene postojećeg realiteta. Međutim, za razliku od toga, preskriptivan iskaz, sačinjen od skupa reči, sadrži zahtev činjenja ili nečinjenja. Njime se traži od adresata kojem je iskaz upućen da nešto učini ili da ne učini. Autor preskriptivnog iskaza je subjekt koji je snabdeven autoritetom, tj. vrednošću raspolaganja pravom da od nekoga nešto zahteva. Svaka preskriptivna poruka sadrži i pretpostavljenu obaveznost ispostavljenog zahteva u svesti primaoca te poruke.
Funkcija deskripcija je da obaveštavaju o činjenicama i da na taj način posredno utiču na ponašanje ljudi. Funkcija preskripcija je da obaveštavaju o nečijim željama i volji i da tako neposredno utiču na ljudska ponašanja, podstičući ih i usmeravajući ih u određenom pravcu. (N. Visković) Očigledno je da normativizmom dominiraju preskriptivni, a fakticizmom deskriptivni iskazi.
dr Miroljub Simić
dr Srđan Đorđević
mr Dejan Matić
Bình luận