Pravo se može različito izučavati i shvatiti. Pod terminom prava podrazumevali su se različiti pojmovi i davana su različita objašnjenja. Međutim, i pored mnogih pojmova i shvatanja, pravo se može uglavnom posmatrati kao društvena pojava, kao sređena celina pravnih normi i društvenih odnosa (pravni poredak) i kao sistem prava, povezanost određenih pravnih normi kao sistem.
Pravo se najpre i najčešće pojavljuje i posmatra kao društvena pojava. Tako se izučava od mnogih društvenih nauka, a naročito sociologije. U tom smislu, pravo nije samo predmet pravnih, već i drugih društvenih nauka, naročito sociologije.
Kao društvena pojava, pravo se vezuje za mnoge druge društvene pojave, a posebno za običaj i moral. Pravo je samo vrsta društvenih normi sa posebnim obeležjima, po kojima se razlikuje od drugih društvenih normi. Međutim, zajedničko je za pravo i druge društvene norme da su to pravila, kojima se regulišu ponašanja ljudi u društvu. U tome pravo može regulisati i iste duštvene odnose kao i druge društvene norme. Tako se izvesni društveni odnosi mogu regulisati i običajnim i pravnim normama.
Kao što se kod države kao društvene pojave primećuje osnovna razlika od drugih društvenih pojava u samom nastanku, pojmu i negovim elementima, tako se i kod prava kao društvene pojave razlika od drugih društvenih normi nalazi u nastanku, pojmu prava i njegovim elementima. Iako postoje gledišta koja smatraju da je pravo nastalo pre države, ipak smatramo, kao većina gledišta, da je država dala osnovne elemente i učinila razliku kod pravnih normi u odnosu na druge društvene norme i da je pravo nastalo sa državom. Naravno, pri tome imamo u vidu da nasta- nak, razumevanje i primena prava otkrivaju umetnički sadržaj prava, kao što je to slučaj sa ostalim duhovnim tvorevinama. Bez bozira na činjenicu da većina aktivnih saučesnika procesa razmišljanja o pravu i pravnim porukama prvu asocijaciju na njihov pomen vezuje za strogost pravila i neretko za rogobatnost forme kroz koju se ona iskazuju, to nas nikako ne sme zaustavljati na putu traganja i za umetničkim doživljajem prava. Jer, retke su umne discipline, koje su sklupčane u dominantnim okvirima dr- žave, a u kojima se skriva nedovoljno jasno prikazano polje duhovnog dela- nja, kao što je to slučaj sa pravom. Uostalom, njegova crta humanizma izvi- re upravo iz njegove duhovnosti.
Definicije i pojmovi prava stvarali su se još od prvih dana nastanka i proučavanja prava. Tako, još u prvom pravnom udžbeniku, Institucijama, u prvom delu Justinijanovog Corpus iuris civilis, data je definicija prava koja se smatra materijalnim pojmom, jer vodi računa o sadržaju prava. Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laeder, suum cuique tribuere. Propisi prava su: pošteno živeti, drugome ne naškoditi, svakome svoje dati. (Ne čini li vam se da su ovo pravila po kojima bi zaista trebalo da se svi ponašamo u međusobnim odnosima?)
Međutim, pravo se razmatra i proučava još od starih Grka, od sofista, Platona i Aristotela, pa nadalje, više na filozofski način i u sklopu drugih društvenih pojava i problema, i daju se razni pojmovi i gledišta, što će predstavljati osnovu za dalja kasnija proučavanja i shvatanja.
Kasnije, sa sve većim razvojem prava nastaju razne definicije i pojmovi. One su izraz određenih filozofskih i teorijskih shvatanja i pogleda. Vrlo je teško naći određena merila za klasifikaciju na osnovu koje bi se svrstali pojmovi i definicije, te dobio tačan pregled svih tih pojmova.
Neki pojmovi su vrlo uopšteni, neki, pak, sažeti. Neke su definicije sa preciznim elementima, neke vrlo opisne, deskriptivne. Izvesni pojmovi su sa pretežnim normativnim elementima, ili, čak, potpuno normativistički, dok su drugi sa više sociološko-političkim elementima, fakticističke definicije itd. Izvesni teoretičari ističu integrativni pojam prava, drugi sintetički, enciklopedijski, logički itd. Daje se formalni i formalnopravni pojam, pojam u enciklopedijskom smislu itd. Govori se o pravu u objektivnom i o pravu u subjektivnom smislu. Prilikom određivanja pojma prava ukazuje se na razlike između unutrašnjeg i međunarodnog prava, te potrebu da se oba ova prava uzmu u obzir prilikom određivanja pojma. Isto tako, pri definisanju polazi se od pozitivnog prava, ili od pravnog poretka ili od prava uopšte. Vrlo često određuje se pojam prava, ali se ne određuje razlika između prava i pravnog poretka, jer se i ovaj često zove pravo. Pojam prava određuju teoretičari i filozofi prava, ali i teoretičari pojedinih grana prava.
Opredeljenje prema pravu podrazumeva otkrivanje njegove definicije, tj. uočavanje njemu sličnih pojava i izdvajanje prava od takvih pojava. Ovakvim razgraničenjem se postiže jasna i precizna prepoznatljivost prava i pravnog od onoga što nije pravo i onoga što nije pravno. Smisao definisanja prava u pravnoj teoriji može biti zasnovan na vrednosnoj neutralnosti, u kom slučaju deskriptivna definicija samo opisuje pojmove za koje a priori uzima da su pravo. Ovakav pristup nije zasnovan na provokativnom istraživačkom poduhvatu koji bi po dubini intelektualne oštrice kristalisao poziciju prava u vrednosnom sistemu. Za razliku od deskriptivnih, preskriptivne definicije prava nisu neutralne, već "središnje, žarišne", jer kritički preispituju pravo u odnosu prema vrednosnim, moralnim, opšteljudskim standardima. Propitivanjem prava u odnosu prema drugim, širim i drugačijim sistemima, ono dobija karakter kontekstualnosti. Značaj prepoznavanja ove dve definicije prava ogleda se u činjenici da realitet društvenih odnosa i pojava, države i prava, omogućava ili da ne razlučimo dobro od lošeg prava, pravedno od nepravednog ili da upravo to činimo. Kada ne bi postojala ova ukazana razlika, onda bi i nacistički poredak bio pravo, baš kao i poredak neke od savremenih zapadnoevropskih demokratija, a preskriptivnost definisanja prava obez- beđuje jasnu i oštru distinkciju prava u odnosu na vrednosno disku- tabilne pojave u vezi sa pravom.
Prvi problem na koji nailazimo prilikom razmatranja uvođenja u pravo svodi se, ma koliko to na prvi pogled delovalo lako premostivo, na definiciju samog prava. Na ovu problematičnost samog početka bavljenjem akademskog izučavanja prava ukazao je racionalista Kant, svojom ironičnom opaskom da su pravnici još uvek u traganju za pojmom "pravo". Često se ističe pojam prava kao osnovni i najvažniji, na osnovu koga treba izgraditi sve ostale pojmove u pravu. Kako se kaže, to je "atlet, na čijim plećima počiva kugla jurističkog sveta". I zaista, pojam prava je najvažniji. Od toga kako je on određen i shvaćen, zavisi dalje određivanje pojmova i proučavanje svih elemenata i oblasti prava. Međutim, tih definicija ima mnogo i vrlo su različite, čak je i kazano, mada sa preterivanjem, da su one "na žalost većinom slične karijatidama na našim kućama; izgledaju da nose, ali su samo ukras koji se nosi." Razlog priznate polemike o pojmu prava, koja se vodi u krugovima jurista, treba, između ostalog, potražiti i u raznovrsnosti odnosa u društvu koje pravo reguliše, ali i u različitim pogledima teoretičara prava na samo pravo, kao i u terminološkoj nepodudarnosti. Naime, pravo je, nema sumnje, iz- uzetno složena društvena pojava, koja u sebi sadrži sadejstvo mnogostrukih elemenata, odnosa, pravila i ponašanja. Komplikovanost strukture prava uslovljava i različito ophođenje prema njenim mogućim sastojcima, kao i njihovo različito vrednovanje. Za nekoga je primarno u pravu otkriti usaglašen niz normi; drugi će, pak, dati prvenstvo vezi prava i društvenih odnosa; treći će suštinu prava otkrivati u stvarnom, realitetnom ponašanju ljudi po pravilima koja su propisana i td. Šarenolikost u tretiranju prava, u smislu njegovog definicijskog uopš- tavanja, prouzrokovana je i specifičnostima društvenih uslova različitih istorijskih periodika u kojima se kontekstuira pojam prava.
Osobenost teorija u pravu zavisi i od osobenosti autorskog razmišljanja i stavova na ovu temu; teoretičar koji se bavi pravom daje i lični pečat i doprinos razvitku teorija o pravu, pri čemu je uslovljen i objektivnošću društvenog sistema u kojem ostvaruje sopstvenu egzistenciju, uz verovatnu pretpostavku o interesima raznih društvenih grupa koji se izvlače iz razmišljanja o pravu. Često se dešava da, zbog nedovoljne terminološke preciznosti, dođe i do prave zbrke u poimanju i shvatanju prava, tako da delatnici teorije različitim imenima nazivaju u suštini iste stvari, odnosno, isto imenuju predmete neidentične sadržine.
Izgleda kao da nema apsolutno savremene "najbolje" definicije. Međutim, proučavanja i istraživanja dovode do zauzimanja određenih stavova i gledišta i, hteli ili ne hteli, nameću i određivanje pojmova ili elemenata pojmova, obeležja mnogih pojmova, pa, naravno, i najvažnijeg pojma prava. Pri tome se, naravno, pojavljuju i sličnosti i razlike u gledištima i shvatanjima koja će uvek postojati kao osnovni zakon naučnog posmatranja pojava. To, u stvari, i dovodi do brojnih pojmova i definicija u svim oblastima znanja i nauke, pa i pravu.
Preterana razmimoilaženja u shvatanju prava dodatno otežavaju jasno, nedvosmisleno i precizno ustanovljavanje pojma prava i njegovog definisanja. Problematičnost ovog teorijskog zadatka nikako ne znači da je njega nemoguće, a još manje nepotrebno izvršiti. Cilj pravne nauke i jeste da sistematizuje dostignuti nivo građe o pravu koji je istorija tokom vremena strpljivo i postepeno slagala i arhivirala, kako bi moderna ovovremena nauka prava imala utemeljen materijal za konstruisanje sopstvenog odnosa prema opštem shvatanju prava. U metodološkom nastojanju postepenog približavanja otkrivanju pojma prava i njegove definicije, sledeći korak koji nam predstoji sastoji se u otkrivanju mogućih misaonih tretiranja sankcije, kao spoljnog elementa prava. Prvi pravac u ovom smislu ističe da pravo predstavlja skup normi sankcionisanih od strane države, kao monopoliste fizičke sile, prinude, nasilja. Za razliku od toga, drugoj grupaciji teoretičara primarno je postojanje norme sankcionisane fizičkom prinudom, bez ob- zira da li iza te sile stoji država ili silom upravlja vandržavni deo društvene organizacije. Konačno, treći pod pravom razumeju skup normi koje stvara država, bez obzira da li su one sankcionisane ili ne. Pri tome, ističu da se najvećim delom pravne norme ostvaruju, a time i samo pravo bez potrebe prinude. S druge strane, argumentacija koju zastupnici ovakvih shvatanja ističu njima u prilog, tiče se nelogičnosti da suvereni državni organ koji stvara norme samoga sebe sankcioniše, jer karakter njegovog pravnog akta koji je doneo određuje i karakter normi sadržanih u tom aktu. Ovo je, naravno, problematičan iskaz. Naime, materijalno, sadržinsko poimanje pravnog akta zavisi upravo od karaktera normi sadržanih u njemu, bez obzira na to koji formalni naslov nosi taj akt.
Pravo, dakle, predstavlja stalan predmet istraživanja teoretičara raznih oblasti društvene misli i ideja. U odnosu na mnoštvo raznovrsnih teorijskih pristupa izučavanju prava i njegovog pojma, izdvojićemo nekoliko najreprezentativnijih učenja, odnosno, pravaca koji nam olakšavaju uvid u pojam prava.
dr Miroljub Simić
dr Srđan Đorđević
mr Dejan Matić
Comments