Država predstavlja jedan od onih nepresušnih izvora iz kojih se napaja društvena teorija, pa je ljudska misao gotovo neprekidno posvećena razmatranju i proučavanju ove društvene pojave. Ona je opšti pojam, koji je utemeljio svoje postojanje u rečniku društvenih nauka, čime se u kru- žnom toku odnosa teorije i prakse dodatno potvrđuje uticaj države na društvenu stvarnost, a čiji je ona neodvojivi deo.
U teoriji države i prava ne postoji potpuna saglasnost oko pitanja vremenskog prostiranja države, odnosno, da li svi organizacioni oblici povezivanja među ljudima kroz različite periode razvoja društva zaslužuju da budu nazvani imenom država. Naime, da li su države i one političke zajednice koje prepoznatljivo obeležavaju Staru Grčku i Rim, zatim srednji vek i, konačno, moderno doba. Upravo ti različiti pogledi na problem vremešnosti države i predstavljaju opravdavajuće razloge potrebe posebnog proučavanja grčkog polisa, rimskog civitas-a, srednjevekovnog regnum-a i res publicae.
Opšte obeležje polisa kao grada-države je njegova samodovoljnost, zatvorenost, vrhovna i konačna vrednost koju je polis predstavljao sam po sebi i sam za sebe. Svrishodnost ovih grčkih gradova-državica sadržana je u onim opštim moralnim vrlinama, kao što su opšte dobro i pravda, što je i bio osnovni cilj polisa. Taj osnovni cilj, jednakopostavljen i jednakovažeći za sve građane polisa samim tim je predstavljao čvrst i bitan kohezivni faktor objedinjavanja građana u jednu jedinstvenu političku zajednicu. Iz takve opštosti bezrezervnog verovanja u polis, izrasta i potpuno učešće svih građana u obavljanju onih poslova koji su značajni za funkcionisanje polisa, tako da vršenje vlasti predstavlja opšteobaveznu aktivnost svakog slobodnog građanina. Primarnost politike u polisu je do te mere dominantno zaokupljala čovekovu ličnost, što će dati za pravo Aristotelu da utvrdi kako je čovek političko biće.
"Privilegiju" da se ne bave politikom u Staroj Grčkoj imali su samo robovi i bogovi. A onaj slobodan građanin koji se ne bi upuštao u javni, politički život, nazivan je idiotesom, čime se zapravo isticala njegova nesposobnost da svojom aktivnošću doprinosi kreiranju i stvaranju opš- teg dobra.
U takvim okolnostima apsolutne dominacije javnog života, ipak je postojala i sfera privatnog, zaokružena u okvirima jedne porodice. Nasuprot javnom, dakle, postojalo je i privatno u životu starogrčkog građanina, koje se svodilo na privređivanje za sopstvene potrebe i označavano je terminom oikos. "Dok je polis bio središte njegovog javnog života i slobode, oikos je predstavljao središte njegovog od javnosti skrivenog života, nužnosti ili životne nužde".
Javna, politička sfera je zaokupljala pažnju slobodnih građana, koji su imali i svoju sferu porodičnog domaćinstva koju osim njega, sada u ulozi domaćina, čine porodica i robovi.
Dalji razvoj političkih zajednica primećujemo u okvirima Rimske imperije, koja im je udahnula na poseban način element teritorijalnosti i element prava. Ogromno prostranstvo koje je potpadalo pod dominaciju Rima bilo je neophodno, radi opstanka, dobro organizovati i urediti. Mnogoljudnost i velika teritorijalna udaljenost delova imperije od Rima mogli su se održati samo situiranjem nametnutih pravnih pravila, kojima se obezbeđuje položaj centralne tačke imperije - republike, principata, dominata.
Dakle, država je nastala u određenom momentu razvoja društva kada su se stvorili određeni uslovi. Prema tome, država, iako je druš- tvena organizacija koja je nastala u društvu i u njemu se razvija, ipak nije organizacija koja stalno postoji. Njen nastanak i razvoj vezani su za određene društvene uslove. Država je nastala u jednom društvenom procesu, pod određenim uslovima. S obzirom na mnogobrojna gledišta, vrlo je teško učiniti neku potpunu klasifikaciju, a još manje izneti sva gdedišta. Pošto su odstranjena shvatanja po kojima država postoji oduvek od kako postoji društvo, religiozna tumačenja kao i ona koji ističu da je država skorašnja pojava, mogu se istaći psihološka teorija, patrijarhalna, ugovorna, teorija sile i organska teorija.
Po psihološkoj teoriji, uzroci nastanka države su psihičke prirode. Po jednima ljudi se dele na elitu, "više", gospodare i na poslušne i na toj razlici zasniva se nastanak i postojanje države (takozvane elitističke i druge teorije). Po drugima, psihičke pojave, kao strah od nepoznatih prirodnih sila primitivnog sveta, daju vlast svešt- enicima, magovima i drugima da vladaju nad ljudima.
Patrijarhalna teorija, za razliku od mističkih i religioznih, ističe objektivne društvene uslove nastanka države. Ove teorije ističu da je država nastala namnožavanjem stanovništva, odnosno prirodnim "produženjem i grananjem prvobitne patrijarhalne porodice..." u pleme, pa onda u državu.
Po ugovornoj teoriji, država je nastala društvenim ugovorom koji su stvorili ljudi, i time stvaraju sami državu radi zaštite svojih prirodnih prava. Ljudi se pokoravaju državnoj vlasti koja treba da zaš- titi njihova prava, ali oni mogu tu vlast i srušiti ukoliko ona ne ostvari ovu ulogu.
Po teoriji sile, država je nastala pod uticajem sile, tako što je jedna društvena zajednica pobedila drugu i stvorila državnu vlast. U ovim teorijama postoje mnoge varijante i dograđivanja, ali ostaje osnova da se silom stvara državna organizacija koja drži u pokornosti određene zajednice i grupacije.
U pokušajima određivanja države kao zasebne ličnosti, organska teorija je, saglasno svojim osnovnim postavkama po kojima se prepoznaje, istakla sličnost države kao organizma i prirodnog, biološkog, ljudskog organizma. Kao što je i organizam sastavljen od međusobno povezanih delova, tako je i država skup više delova koji su u određenom relacijskom odnosu. Vrh ljudskog organizma je intelektu, mozak smešten u glavi, u kojem je sadržan centar za regulisanje ponašanja organa, delova ljudskog tela. Takođe, ističe organska teorija, i u državi njeni sastavni delovi funkcionišu i deluju na osnovu zapovesti koja stiže iz centra odlučivanja - vrha državne vlasti. Osnovni prigovor koji argumentovano opravdava neprihvatljivost iznetih poređenja sadržan je u vrsti i kvalitetu veza koje se uspostavljaju između delova celine organizma i delova celine države. U prvom slučaju, reč je o materijalnim vezama, a u drugom o psihološkim, odnosno, idejnim, vezama misli i intelektualnih napora o potrebi zajedništva. Organizam se razvija po prirodnim zakonima, a društvo po društvenim zakonima, u čijoj osnovi je sadržana ideja. Uz uvažavanje svih nedostataka koji se mogu istaći povodom shvatanja organske teorije, ostaje zabeležen i pozitivan trag, doprinos koji je ona učinila razvoju pravilnog shvatanja države kao organizacije, odnosno, države kao celine međusobno povezanih delova.
A kako je, zapravo, nastala država? Prateći metodološki pri- stup, kojim se uvaženi prof. Slobodan Jovanović rukovodio izlaganjem teorije o državi, prvo nam se ukazuje potreba za isticanjem razlika koje postoje između države i drugih društvenih zajednica. Jer, i sama država je osobeni oblik i forma društvene zajednice, te se i u njenoj misaonoj osnovi sadrži nužnost osobene forme zajedničkog života među ljudima. U tom zajedničkom životu postoji usaglašeno idejno strujanje koje, u vidu psihološkog procesa, povezuje članove ljudske zajednice. Identifikuju se, izdvajaju i podudaraju lični interesi, lične potrebe i lične svesti, pa se dolazi do zajedničkog interesa, zajedničke potrebe i zajedničke sve- sti. Zajednička svest o nužnosti života u državi nije rezultat prostog sabiranja množine pojedinačnih svesti, već potpuno nov kvalitet, koji karakterišu objektivitet i opštost. Postepeno se subjektivna osećanja i potrebe pojedinaca stapaju u objektivnu nužnost države, pa se u državi, spolja posmatrano, zapaža samo ta zajednička, opšta svest. Nameću se op- šta pravila i očekuje od pojedinaca da se ona poštuju, kako bi mogla op- stati državna zajednica. Uspostavlja se neprikosnoveni autoritet države da ustanovi i utvrdi značenje opšteg interesa, ali i da obezbedi njegovu relaizaciju.
Upravo u tom smislu, državu i razlikujemo u odnosu na ostale ljudske zajednice, jer postoji jedan centralni autoritet, koji propisuje opšta i obavezna pravila o ponašanju ljudi u njoj. Za državu je od značaja da propiše kako će se ljudi ponašati, dakle, način na koji će oni biti u obavezi da manifestuju svoju volju i svest. Unutrašnji sadržaj ljudske psihe ostaje van sfere interesovanja države; za nju su nebitna osećanja članova ljudske zajednice, već prvenstveno poštovanje pravila koja su propisana. To su pravila o ponašanju, a ne pravila o mišljenjima i oseća- njima. Emotivna strana pojedinca ostaje sastavni deo unutrašnje strane njegove ličnosti.
Uzmimo, na primer, razlike između države i drugih društvenih zajednica, pa među njima – crkvu, kao nesumnjivo jedan od oblika u kojem se ispoljava zajednički život ljudi. U crkvi dominira značaj duhovnih veza, koje se uspostavljaju među njenim pripadnicima. Objedinjuje ih identičan i jedinstven odnos prema veri, životu, prirodi, ljudima; udružuje ih za- jednički stav o tome kako treba da izgleda unutarnji, psihički život po- jedinca; insistira se na intimnoj iskrenosti ljudi koji pripadaju crkvi, te se crkva smatra i posebnom duhovnom zajednicom ljudi. Smisao crkve- nog okupljanja se ogleda u činjenici da pojedinci zaista veruju u ideju ko- ju promoviše crkva (ili ne sumnjaju u nju), pa time i iskreno osećaju neo- phodnost poštovanja crkvenih pravila. Dakle, odnos prema crkvenim pra- vilima je posledica autonomnog verovanja vernika u njihovu sadržinu. Naravno, takav odnos poštovanja prema pravilima crkve može biti i po- sledica straha od Božje kazne, anateme, prokletstva, ukoliko se ta pravi- la ne bi poštovala. No, osnov za poštovanje crkvenih pravila je ipak u ličnom osećaju pojedinca da pripada određenoj veri i određenoj crkvi, jer se zaista tako oseća i tako misli. U suprotnom, slobodan je, bez obzira na stav crkve, da istupi iz vere i crkve, da pređe u drugu ili da se oseća ate- istom, da ne pripada ni jednoj crkvi ili veri.
Istaknimo još jednom, crkva kao društvena zajednica postoji, jer njeni članovi gaje iskrena osećanja prema njenoj ideji i pravilima. Upra- vo taj momenat duboke psihičke iskrenosti i jeste preovlađujući faktor za egzistenciju crkve. Za razliku od toga, državi je bitno spoljašnje pona- šanje ljudi; ona se ne meša svojim pravilima u unutarnju stranu ljudske psihe, te je ne tangiraju ljudske emocije, želje, htenja, osećanja. Međutim, svakako da iz ovako surovo istaknutog polja interesovanja državne zajed- nice za pojedince, ne treba izvući zaključak da ne postoji potreba za ma- kar i minimalnim duhovnim jedinstvom unutar države. Jer, državna za- jednica potrebuje i kolektivizaciju zajedničke svesti njenih pripadnika u odnosu prema određenim idejama i ciljevima, koji pripadaju nemateri- jalnom svetu. No, za pravnu teoriju od značaja je država shvaćena kao for- malno-apstraktna tvorevina, jer proučavanje društvenih snaga i odnosa, koji se mogu ispoljiti i na planu duhovnosti izvesnih emotivnih obraza- ca koji tvore ponašanje ljudi, pripada području delovanja drugih dru- štvenih nauka, prvenstveno, socioloških, psiholoških i politikolo- ških. Pravna teorija ima interes da uvaži ta saznanja na postavljenu temu države, ali samo u onoj meri u kojoj ona mogu biti od pomoći za bolje razu- mevanje pravne strane države. To znači da je za pravo država jedna pravna organizacija, odnosno, pravna formula države se svodi na njenu formu, a sadržina koja okuplja društvene činioce i snage, koje dovode do države i vrše uticaj na nju, predmet su drugih društvenih naučnih disciplina.
Zato se pravna teorija trudi da na svoj način objasni pojam i na- stanak države, te u tom pogledu, treba istaći da nastanak države nije pravno, već faktičko pitanje. Ova faktičnost je prisutna, kako u pogledu istorijskog nastanka države uopšte, tako i u pogledu uvek otvorenog pi- tanja o nastanku države, koje se može postaviti, kako nekada, tako i danas. Država je takva društvena tvorevina, koja ne nastaje po pravnom redosle- du, ali čak ni po unapred utvrđenim zakonitostima. Trenutak određenih društvenih okolnosti i ambijent određene društvene situacije zavise od specifičnosti vremena, prilika, teritorije i mnogih drugih činjenica, koje omogućavaju da se desi taj iznenadni bljesak istorije. Neponovljiv je splet nepredvidivih događaja, koji otvara vrata svetske pozornice za novu državu, te nema društvenog planera koji može futurološki ispred nas da zacrta način, datum i mesto novog državnog rođenja. Društvena i poli- tička stvarnost su znatno bogatiji u mogućnostima, koje se pružaju na pla- nu stvaranja država, nego što sva preciznost ljudskog uma to može i zami-
sliti. „Teorije zavere“ i razna proročanstva se uporno trude da pruže od- ređeni nivo saznanja na ovu temu, ali obično se pojave tek nakon državo- tvoračkog čina. Stoga se interes pravne teorije na osnovnom nivou zado- voljava konstatacijom da je nastanak države faktičko, a ne pravno pitanje, jer pravo ne može da ponudi odgovor o tome kada nastaju države.
Istina, može se govoriti o pravnom ili protivpravnom načinu nastanka država, o priznanju kao činu pravno relevantnog uvažavanja či- njenice da je stvorena jedna država. Ali, sve su to pravne posledice blje- ska istorije u društvenoj stvarnosti. Jer, pravnost i protivpravnost ot- krivaju način na koji je već nastala država sa pravnog aspekta, utvrđuju pravno željeni način na koji bi jedna država trebalo da nastane; pravo se suočava sa već zatečenim stanjem ili stanjem koje će tek nastati. U oba slučaja, pravo nema moć da odlučuje o tome da li je nastala ili da li će na- stati država, upravo zato jer se radi o faktičkom pitanju. Problem pri- znanja nastale države od strane drugih država ili čitave međunarodne za- jednice i njenih organizacija ne može biti od uticaja na pitanje da li po- stoji jedna država ili ne. Međunarodnim pravnim pravilima se utiče na poziciju nastale države u međunarodnom poretku, da li će ona dobiti svo- je mesto u OUN, da li će ona uspostaviti diplomatske odnose sa drugim državama, hoće li njeni građani moći da putuju u druge države i td. Pa opet, dolazimo do toga da i jedna međunarodno nepriznata država postoji kao država, pod uslovom da zadovoljava praktične elemente koji čine dr- žavu, a koje je pravna teorija zapazila i obradila.
No, vratimo se prvo nastanku države u smislu prvobitne realiza- cije same ideje države uopšte. Već pomenuta patrijarhalna teorija, traga- jući za poreklom nastanka države, stiže do plemena i njegovog organskog narastanja, koje nije rezultiralo prostom transformacijom plemena u dr- žavu, jer logika širenja plemena nije u postizanju kvaliteta državnog za- jedništva, već u deljenju plemena. Tek je opasnost od spoljašnjeg neprija- telja – drugog neprijateljskog plemena isprovocirala ideju države. Dola- zilo je ili do sklapanja odbrambenog ili napadačkog saveza sa drugim ple- menima zbog potreba rata i do drugačijeg vida unutrašnje organizacije plemena. Suština se svodi na nužnost plemena da osnuje i učvrsti svoju unutrašnju vojnu organizaciju i disciplinu, kako bi se uspešno otkloni- la opasnost od napada spolja. Takođe, kada je dolazilo do povećavanja unu- trašnjih nesuglasica i nemira između članova plemenske zajednice, bilo je neophodno određenim nasilnim sredstvima zaustaviti raspad plemena, što je kasnije dovodilo do nužnosti zavođenja reda donošenjem određenih pravila, kojih su se svi morali pridržavati.
Vojno organizovanje je zahtevalo i uspostavljanje drugačijih odnosa između članova porodica i bratstava, pa se patrijarhalna vlast zamenjuje vlašću najsposobnijeg u vojnom pogledu. Vlast oca biva zamenjena vlašću sina. Ovi rudimentarni oblici prevage fizičke snage i vojnog umeća stvo- rili su uslove za oformljivanje potpuno nove vrste odnosa između zapoved- nika i onih koji ga slušaju. Stvara se temelj za nastajanje vlasti u drugači- jem obliku ljudskog organizovanja i zajedništva. Uviđa se nužnost da se po- kornost podređenih zasnuje na naredbama i pravilima, koja donosi taj vr- hovni vojni zapovednik, čime dolazi do postepenog uobličavanja pravila, koja postaju unapred poznata. Primarni delovi tih prvih organizovanih ob- lika državnih zajednica su bili bazirani na vojnoj i sudskoj organizaciji, a u funkciji uspeha u ratu i održavanju unutrašnjeg mira.
Istorijski primeri odvajkada otkrivaju krv, kao onaj nepresušni izvor iz kojeg se napajaju činovi nastajanja država, odnosno, akti osvajanja vlasti u državi. Još je u Bibliji zapisano da je Kain ubio Avelja, nasta- nak Rima se naslanja na Romulovo ubistvo brata Rema, a naš skok do poče- taka nastajanja moderne države neće dati novo otkriće. Karađorđevom po- hodu ka tronu vožde prvog srpskog ustanka prethodilo je oceubistvo i bratoubistvo. Zabeležen je istorijski zapis da je Crni Đorđe ubio svog oca Petra, kada je ovaj pokušao da osujeti njegovu nameru da sa zbegom pre- begne u Austrougarsku, kako ne bi dopali u šake Turcima. Istoričari su primetili da upravo u tom činu prljanja sinovljevih ruku očevom krvlju i leži onaj veliki raskid i zaokret od vlasti oca ka vlasti sa novim, sna- žnijim i moćnijim autoritetom. Bio je to početak stvaranja tzv. „vlada- lačke vlasti“, koja je nastavila da se učvršćuje i ubistvom brata Marin- ka. Ponavljaju se, dakle, vojna i sudska vlast kao prvi koraci na putu ka zaokruživanju procesa formiranja i stabilizacije državne vlasti.
I današnji primeri nastajanja modernih država ponovo nas vraća- ju na stravične uslove u kojima se rađaju države. Dovoljno je pomenuti slučaj raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije – jedne države, i nastajanje nekoliko novih država i užasne žrtve rata koji je bio, gotovo neizbežni, pratilac ovih procesa. Naravno, to nikako ne zna- či da se ljudska izginuća pojavljuju kao neminovni žrtvenik za oltar nove države, pa neka nam kao primeri posluže raspad Čehoslovačke i nastanak Češke i Slovačke; ili raspad Savezne Republike Jugoslavije, pa formira- nje državne zajednice Srbija i Crna Gora, a nakon toga formiranje Repu- blike Srbije i Republike Crne Gore. Svakako da se demokratski međuna- rodno-pravni poredak trudi da uspostavi određene standarde, kako bi se predupredili iznenadni i krvavi procesi nastajanja država. Ali, priro- da države je takva da njena tvoračka sila nema autoritet iznad, koji bi je mogao zaustaviti i onemogućiti realizaciju ideje dovoljno moćnih dru- štvenih snaga sposobnih da stvore državu.
др Мирољуб Симић
др Срђан Ђорђевић
мр Дејан Матић
Comments