Uspesi koji su ostvareni tokom Prvog srpskog ustanka stvorili su uslove da se izgradi novi sistem vladavine u Srbiji. Pre svega je bilo potrebno rešiti ustavno pitanje. Prvi pokušaj rešavanja ustavnog pitanja u Srbiji bio je nacrt uredbe o Praviteljstvujuščem sovjetu i beseda kojom je on bio propraćen. Međutim, kao prvi formalni akti koji su prethodili prvom srpskom ustavu smatraju se dva takva akta, od 1808. i 1811. godine.1
Uopšteno, pod ustavom u formalnom smislu podrazumeva se formalni opšti pravni akt najjače pravne snage. Sa druge strane u materijalnom ili širem smislu pod pojmom ustav podrazumevamo skup normi kojima se uređuju osnovi društvene organizacije u jednoj političkoj zajednici, način vršenja državne vlasti u njoj, kao i granice državne vlasti.2
Prvi ustav Srbije je izglasan na skupštini, na Sretenje, 15. februara 1835. godine u Kragujevcu. S obzirom na pravoslavni praznik koji je slavljen dana kada je ustav izdat, ustav se naziva „Sretenjski ustav“. Tvorac ovog ustava je bio Dimitrije Davidović, učeni Srbin iz Austrije (Zemun) i knezov sekretar. Rađen je pod vidnim uticajem francuskog Ustava od 1791. godine i Ustavne povelje od 1814. Prema ovom ustavu, knez i Državni savet, dele zakonodavnu i izvršnu vlast, a jedno odeljenje Državnog saveta je delovalo i kao sud trećeg i najvišeg stepena. U svojoj jedanaestoj glavi, koja nosi naziv „Opštenarodna prava Srbina“, Ustav je proklamovao i određena prava građana. U međuvremenu, protiv ovog Ustava su istupile Rusija, Turska i Austrija. Ocenile su ga suviše liberalnim i revolucionarnim, a pre svega nesaglasnim vazalnom položaju Srbije. Zbog ovakve struje Ustav je već narednog meseca suspendovan, te je prvi Ustav Srbije povučen, a da praktično nije ni primenjivan. Značaj „Sretenjskog ustava“ je da je on prvi moderni srpski Ustav i u njemu su izražene osnovne potrebe srpskog društva.3
Novi, tzv. „Turski ustav“, izrađen je u Carigradu i donet u vidu Hatišerifa 1838. godine, a pročitan na Kalemegdanu 1839. godine. Ovaj Ustav je donet nakon neočekivanog poteza kneza Miloša koji je zamolio Portu da pretrese sva sporna pitanja i donese Ustav koji će biti rezultat raznolikih interesa i mišljenja. S obzirom da je knez smatrao da će sa Turcima lakše, brže i sigurnije izaći na kraj, na ovaj način je neposredno eliminsao Rusiju, Veliku Britaniju i Austriju. Pored različitih značajnih odluka koje su se ticale izvršne, zakonodavne i sudske vlasti, potrebno je posebno naglasiti dve značajne odredbe ovo Ustava. Članom 49 se ukida kuluk,4 a članom 59 spahiluci, timari i zijameti,5 te se neće „nikad ponovo tamo uvoditi“. Donošenjem „Turskog ustava“ i zatim abdikcijom kneza Miloša u junu 1839. godine došlo je do izmene političke vlasti, ali sa druge strane stvarni problemi društva su ostali nerešeni.6
Donošenjem Ustava iz 1869. godine, tzv. „Namesničkog ustava“, usledio je period nazvan „doba ustavnosti“. Ustav je donelo namesništvo za vreme maloletstva prestolonaslednika Milana Obrenovića. U odnosu na prethodno stanje ovaj Ustav je doneo velike novine. Jedna od najznačajnijih promena je bila uvođenje Narodne skupštine u državni život, pored kneza i Saveta. Ustav od 1869. godine proglašava i neka od ličnih sloboda i prava, ali omogućuje istovremeno zakonu da ih ograniči i suzi. Reakcije na Ustav su bile različite, ali u svakom slučaju najčešće negativne. Konzervativci su tvrdili da je Ustav donet na bespravan način i da je previše slobodouman. Sa druge strane liberali su bili nezadovoljni što Ustav nije proklamovao dovoljno prava i sloboda.
Nakon sticanja nezavisnosti na Berlinskom kongresu 1878, Srbija se okreće uređivanju svog unutrašnjeg života. U tom periodu nastaju političke stranke koje imaju različite poglede na unutrašnju organizaciju države. U okviru ustavotvorne skupštine, u kojoj su imali većinu, radikali su isposlovali novi ustav. To se odigralo 1888. godine i od tog trenutka započinje „doba parlamentarnosti“.7 Glavna novina Ustava bio je sistem srazmernog predstavništva kao merilo za raspodelu poslaničkih mandata. Najveći značaj Ustava iz 1888. godine je što je omogućio prelazak iz ustavne u parlamentarnu monarhiju.
Vladavinu radikala je ubzo prekinuo kralj Aleksandar Obrenović, tako što je 1894. suspendovao Ustav od 1888. i vratio na snagu Ustav od 1969. godine. On je na taj način uspostavio svoj lični režim koji je trajao do donošenje novog, oktroisanog ustava 1901. godine. Ovaj period se naziva i „doba reakcije“ prema Slobodanu Jovanoviću. Ustav od 1901. je bio kombinacija radikalskih i naprednjačkih ustavnih ideja. Ustav od 1901. naziva se još i Aprilski ustav ili Oktroisani ustav. Ustav je imao veliki broj nedostataka. Zameran mu je način na koji je donet, potom to što ne proklamuje građanska prava i slobode itd. Ustav od 1903. je bio osnov za uspostavljanje parlamentarnog sistema u Srbiji. Njime su u Ustav od 1888. unesene neke izmene, a sve sa osnovnim ciljem da se dodatno ograniči monarhova vlast.
U okviru druge jugoslovenske države doneta su tri potpuna ustava i jedan ustavni zakon. Ustav FNRJ od 1946. je priznao postojanje više jugoslovenskih naroda, umesto fikcije o jedinstvenom narodu, što je imalo za rezultat uvođenje federalnog državnog uređenja. Ovaj Ustav se ugledao na sovjetski model ustavnosti iz Ustava SSSR od 1936. Preostala dva ustava druge jugoslovenske države imala su za cilj da ustanove celovit i zaokružen samoupravni sistem. Ustav SFRJ od 1963. doneo je novo ustavno ime države – „Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija“. Ustav je doneo veliki broj značajnih odredbi, a jedna od najznačajnih je bila u oblasti sudstva. Jugoslavija je bila prva socijalistička zemlja u svetu koja je uvela ustavne sudove.
Februara 1974. godine je donet Ustav Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, a te iste godine su donete i Ustavi svih jugoslovenskih republika. Ustav SFRJ je u velikoj meri podstakao separatizam i partikularizam, koji je bukvalno doveo do potpune dezintegarcije Jugoslavije. Upravo u političkoj publicistici Ustav SFRJ od 1974. određuje se kao grobar druge jugoslovenske države, pošto se pokazao kao Ustav za rasturanje Jugoslavije. Prema Ustavu Socijalističke Republike Srbije teritorija Srbije je obuhvatala Socijalističku autonomnu pokrajinu Vojvodinu, Socijalističku autonomnu pokrajinu Kosovo i užu Srbiju, dok su pokrajine dobile izuzetno velika prava i ovlašćenja. Ubrzo nakon smrti Josipa Broza Tita, predsednika Jugoslavije, u okviru Srbije su počele da jačaju separatističke snage, a naročito na Kosovu. Najznačajnije su masovne demonstracije Albanaca koji su zahtevali da Kosovo postane samostalna republika, ali svaki njihov pokušaj da ostvare svoju zamisao je ugušen silom.
Osnovna odlika Ustava iz 1990. godine, koji je donet 28. septembra, jeste da je iz naziva Srbije izbačen prefiks „socijalistička“, a pokrajini Kosovo je vraćen prethodni naziv pokrajina Kosovo i Metohija. U pogledu pokrajina Ustav im je oduzeo sve elemente državnosti. Ovaj Ustav je prestao da važi 2006. godine, donošenjem novog Ustava, koji je donet kao odgovor na okolnosti koje su nastupile u međuvremenu.
Važeći Ustav Republike Srbije, koji je usvojila Narodna skupština Republike Srbije na Posebnoj sednici održanoj 30. septembra 2006. godine i koji je konačno usvojen na republičkom referendumu održanom 28. i 29. oktobra 2006. godine, proglašen je 8. novembra 2006. godine. Ustavni zakon za sprovođenje Ustava Republike Srbije usvojen je i proglašen 10. novembra 2006. godine. Ustav se sastoji od preambule i 206 članova koji su podeljeni u deset tematskih celina. Izuzetna pažnja se poklanja širokoj paleti ljudskih prava, a kao vrhovne vrednosti ističu se vladavina prava, socijalna pravda, građanska demokratija, zaštita ljudskih i manjinskih prava i sloboda i opredeljenost Srbije da poštuje i primenjuje evropske principe i vrednosti.
Boško Vojkić
Literatura:
1. Radoš Ljušić, Ustanička Srbija – istorijski izvori, Narodna knjiga Alfa, Beograd 2004.
2. Ratko Marković, Ustavno pravo i političke institucije, trinaesto osavremenjeno izdanje, PF, Beograd 2009.
3. Dragoš Jevtić, Dragoljub Popović, Narodna pravna istorija, treće izdanje, Savremena administracija, Beograd 2003
4. besplatan rad turskom spahiji.
5. različiti turski posedi.
6. Ljubomirka Krkljuš, Pravna istorija srpskog naroda, drugo izmenjeno izdanje, PF, Beograd 2009.
7. klasifikacija prema Slobodanu Jovanoviću.
Comments